બંદિશ એક, રૂપ અનેક : (૯૬): “बरसन लागी रे बदरिया “

કજરી બનારસ અને પૂર્વી ઉત્તરપ્રદેશનો પ્રસિદ્ધ લોકગીતનો  પ્રકાર છેઃ આ ગીતો મુખ્યત્વે શ્રાવણ માસમાં ગવાય છે. આ મહિનામાં આકાશમાં આચ્છાદિત વાદળોની કાલિમા, જે કાજળ જેવી કાળી હોય છે તે પરથી તેનું નામાભિધાન થયાનું જણાય છે. પૂર્વી ભારતમાં ભાદરવા કૃષ્ણ ત્રીજને કજરી ત્રીજ કહેવામાં આવે છે અને વિવાહિત મહિલાઓ પતિના લાંબા આયુષ્ય માટે આ વ્રત કરતી હોય છે. કજરીમાં વર્ષાઋતુમાં નાયિકાનું વિરહવર્ણન અને રાધાકૃષ્ણની લીલાઓનું વર્ણન અધિક થયું છે. બનારસ અને મીરજાપુરની કજરી ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે.

સહુ પ્રથમ કજરી ગીત આજથી ૧૫૦–૨૦૦ વર્ષ પહેલાં થયેલા ભોજપુરી સંત કવિઓમાં – ખાસ કરીને લક્ષ્મી સખીની રચનાઓ રૂપે કજરી ગીતપ્રકાર પ્રાપ્ત થાય છે. મીરજાપુરમાં કજરી ગીતોની સ્પર્ધા યોજાય છે, જેમાં સ્ત્રીઓની સાથે પુરુષો પણ ભાગ લેતા હોય છે. ગવૈયાઓ બે જૂથોમાં વહેંચાઈ જઈને ગીતો ગાય છે. એક દળની વ્યક્તિ પ્રશ્ન કરે છે અને બીજા દળની વ્યક્તિ એનો ઉત્તર આપે છે. આ ક્રમ ક્યારેક આખી રાત સુધી ચાલતો રહે છે. કજરીમાં હૃદયવિદારક કરુણ રસની સાથોસાથ શૃંગાર રસનું પણ મધુર નિષ્પત્તિ હોય છે. કજરીનો લય મીઠો, મધુર અને મનમોહક હોય છે, જેને સાંભળીને શ્રોતાઓ મુગ્ધ થઈ જાય છે. હિંદી ફિલ્મોમાં કજરી ગીતોના પ્રવેશ પછી આ ગીતપ્રકાર ખૂબ લોકપ્રિય થયો છે. કજરીના દૃષ્ટાંત રૂપે શૈલેન્દ્રનું રચેલ, આશા ભોંસલેએ ગાયેલ અને રાગ પીલુમાં ઢાળેલ કજરી ગીત – અબ કે બરસ ભેજ ભૈયાકો બાબુલ, શ્રાવનકો બીજો બુલાય રે – અત્યંત પ્રસિદ્ધ છે.

કજરીના ગાયકોના ચાર અખાડા પ્રસિદ્ધ છે: (1) પંડિત શિવદાસ માલવીય અખાડા, (2) જહાંગીર અખાડા,(3) વૈરાગી અખાડા અને (4) અક્કડ અખાડા.

આ અખાડાઓની રમઝટ મુખ્યત્વે બનારસ, બલિયા, ચંદૌલી અને જૌનપુર જિલ્લાઓમાં નિહાળવા મળે છે.

                                                                                                                                        — પ્રવીણચંદ્ર પરીખ (સૌજન્યઃ Gujarati Vishvakosh)

વર્ષાઋતુ માં આકાશમાં  ઘેરાતાં વાદળો અને સરવાણીનો મંદ મંદ અવાજ નાયિકાને આનંદ વીભોર કરેછે અને સાથે એક વેદના પણ અનુભવે છે. “સાવન કી ઋતુ આયી સજનીયા….. પ્રીતમ ઘર નહિ આયે” અહીં વિરહની વાત છે  બનારસ બાજુની કજરીમાં  મહદ અંશે કૃષ્ણ, રાધા અને ગોપીઓની વાત આવે છે. જયારે લખનઉ માં બાલમ, સાજન વગેરે નો ઉલ્લેખ સાંભળવા મળેછે. આજની બંદિશમાં આ બધું સામેલ છે.

પ્રથમ સાંભળીએ શ્રીમતી ગિરિજાદેવી સાથે પંડિત રવિ કીચલુ “बरसन लागी रे बदरिया रूम झूम के” રાગ હિંડોળ

બનારસના  પંડિત શ્રી છન્નાલાલ મિશ્રા આ કજરી સમજાવતાં

આ કજરીની મજા કથ્થક સાથે માણીયે, કલાકાર છે ઈશ્વરી અને અપૂર્વા દેશપાંડે

ઉસ્તાદ અમીર ખાં રાગ મિયાં મલ્હારમાં બંદિશ

સુપ્રસિદ્ધ ગાયિકા શ્રી રોશનારા બેગમ, રાગ મિયાં મલ્હાર “બરસન લાગી”.

પતીયાલા ઘરના, શ્રીમતી લક્ષ્મી શંકર, એક સમયે મહાત્મા ગાંધીના “હરિજન” માં સહતંત્રી હતા. તેઓ પંડિત રવિશંકરનાં લઘુબંધુ રાજેન્દ્ર શંકરનાં પત્ની.

શ્રી કૌશિકી ચક્રવર્તીના સુમધુર અવાજમાં આ કજરી

https://youtu.be/OhCY_TTQFZU
બનારસ ઘરના ગાયિકા અબીરા મુખરજી સાથે શરણાઈ અને સારંગી

બનારસના ડો. સોમા ઘોષ, શબ્દો છે: “बरसन लागी रे बदरिया सावन की, मोरी सारी चुनरिया बिग गयी II

સંગીતા બેનરજી, કજરી રાગ હિંડોળ

ઉસ્તાદ બરકતઅલી ખાં , દાદરા

“बरसन लागी सावन बुंदिया राजा
तुम बिन लागे मोरा जिया II”

રાગ મિશ્ર પીલુ, ગાયિકા શ્રી અશ્વિની ભીડે

बरसन लागी सावन बुंदिया
प्यारे बिन लागेना मोरी अखियाँ II

શ્રી સયાલી પ્રભુની સરસ નૃત્ય પ્રસ્તુતિ

સિંગાપુરના શ્રી સુનેના ગુપ્તા નું કથ્થક

શ્રી શ્વેતા સારસ્વત નું કથ્થક

હવે સાંભળીયે પિયાનો સંગાથે પંડિત ગણેશ પ્રસાદ મિશ્ર

રાગ મિશ્ર પીલુ માં ઠૂમરી, ગાયક શ્રી જાવેદ અલી

સુપ્રસિધ્ધ ગાયિકા શ્રી માલિની અવસથી

અંતમાં શ્રી મીરાંબાઈ નું ભજન યાદ કરીયે:

बरसे बदरिया सावन की।
सावन की मन भावन की॥

सावन में उमंगयो मेरो मनवा। 
झनक सुनी हरि आवन की॥

उमड़ घुमड़ चहुँ देस से आयो। 
दामिनी धमके झर लावन की॥

नन्हे नन्हे बूंदन मेघा बरसे।   
शीतल पवन सुहावन की॥

मीरा के प्रभु गिरिधर नगर।
आनंद मंगल गावन की॥