નીતિન વ્યાસ

ચિત્રકાર શ્રી નંદલાલ બોઝ

ઈસવીસનની સોળમી સદીમાં મથુરા પંથકમાં આવેલા ઓરછા ગામમાં રસિક કવિ શ્રી ચંદ્રસખી જન્મ થયો. નાનપણથી ભક્તિ સંગીતમાં અને તેમાં પણ રાધા કૃષ્ણના પ્રેમ અને વિયોગ પદો પૂર્ણ ધ્યાનથી સાંભળે અને પછી પોતાના સુમધુર અવાજમાં ગાય. તે વર્ષોમાં ગોંસાઇ હિતહરિવંશ સ્થાપિત રાધાવલ્લભ સંપ્રદાયનાં અનુયાયી ઓરછા ગામ પહોંચ્યા. અહીં સાનાઢ્ય બ્રાહ્મણનાં એક પ્રતિભાશાળી યુવકનો પરિચય થયો. તેને આમંત્રણ આપી વૃંદાવન અખાડા રાસમંડળ(હિતમંડળ) સામેલ કર્યો. તેને દીક્ષા આપી પટ્ટશિષ્ય બનાવ્યો. પછીના વર્ષોમાં તે કવિ ચંદ્રસખી તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. બાલકૃષ્ણને કેન્દ્રમાં રાખી પદો રચતા. સમય જતાં તેમને રાધાની કૃષ્ણભક્તિ તરફ ધ્યાન આકર્ષિત થયું.

કવિ ચંદ્રસખીએ રચેલા પદો પૈકીનું એક લોકપ્રિય પદ છે: “लट उलझी सुलझा जा रे मोहन ||”

શબ્દો છે:

लट उलझी सुलझा जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी

बालो का गजरा गिर गया मेरा
अपने हाथ पहना जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी……..

कानो का झुमका गिर गया मेरा
अपने हाथ पहना जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी……

आंखो का काजल हट गया मेरा
अपने हाथ लगा जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी……..

माथे की बिन्दिया बिखर गयी मेरी
अपने हाथ सजा जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी………

हाथो का कंगना गिर गया मेरा
अपने हाथ पहना जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी……..

पाव की पायल गिर गयी मेरी
अपने हाथ पहना जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी……..

सिर की चुनरी उड्ड गयी मेरी                                                                                                                                  अपने हाथ ओढ जा रे मोहन
मेरे हाथ मेहंदी लगी………                                                                                                                                      लट उलझी सुलझा जा रे मोहन……..

આજે પણ આ ભજન પારંપરિક ઢાળમાં ભજન મંડળીઓ ગાય છે. સાંભળીએ શ્રી ઓમ જી. પાટીદાર અને તેના સાથીદારોને:

ઘરમાં શુભ પ્રસંગે ગાવામાં આવે છે:

સાલ ૧૮૫૦ની આજુબાજુ નાં વર્ષોમાં ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતની લોકપ્રિયતા વધી, ઠુમરી, ટપ્પા, દાદરા વગેરેની ગાયકી પ્રચલિત થઇ. તેની સાથે જુદા જુદા તંતુ અને તાલ વાદ્ય ગાયકી સાથે સંગતમાં જોડવા લાગ્યાં. ત્યારબાદ આ સંગીત સાથે ભળ્યું નૃત્ય- મુખ્યત્વે કથ્થક.

આ હળવી ગાયકીની લોકપ્રિયતા સાથે ઘણી પ્રચલિત બંદિશોના શબ્દોમાં થોડો ફેરફાર કરી ઠૂમરી ના અંદાજ માં ગાવામાં આવતી. અને તેમની એક “लट उलझी सुलझा जा रे मोहन”- “મોહન” ને બદલે શબ્દ ગોઠવાણો “बालम”. બાકી ના શબ્દ-સ્વરાંકન માં કશો ફેરફાર થયો નહિ. શુદ્ધ ને સ્થાને મિશ્ર રાગો માં ગાવાનો મહાવરો બની ગયો. ગાવામાં આલાપ અને તાનની  જગાએ  અલગ અલગ “હરકત” આવી.

સાંભળીયે ઠૂમરી “लट उलझी सुलझा जा रे बालम”

ગાયક મર્હુમ ઉસ્તાદ  બડે ગુલામઅલી ખાં, રાગ બિહાગ

મેવાતી ઘરાણા, પદ્મ વિભૂષણ સાથે અનેક પારિતોષિકથી સન્માનિત સુપ્રસિદ્ધ ગાયક, પંડિત જસરાજ:

Doctorate in Biochemistry. ડો. અશ્વિની ભીડે, જયપુર અતરૌલી ઘરના, રાગ બિહાગ માં બે બંદિશ તેમના સુમધુર અવાજમાં સાંભળીયે: “બાજેરી મોરી પાયલ” , ત્યાર બાદ  “લટ ઉલઝી”

એક ખૂબસૂરત જુગલબંધી શહેનાઇ નવાઝ ઉસ્તાદ બિસ્મિલ્લા ખાં અને સાથે ઠુમરી ગાયક ડો. સોમા ઘોષ

પંડિત હરીશચંદ્ર તિવારી

શ્રી કૌશિકી ચક્રવર્તી

ઉસ્તાદ અમીર ખાં ના શિષ્યા શ્રીમતી કંકણા બેનરજી

દીલ્લી ઘરના ના ગાયક શ્રી ફરીદ હુસેન

 

રવીન્દ્ર સંગીતનાં વિખ્યાત ગાયીકા શ્રી ઈન્દ્રાણી મુખરજી. ગુરુદેવ ટાગોર રચિત બંગાળી કવિતા અને હિન્દી ઠુમરીનું સરસ મિશ્રણ સાંભળો

શ્રી અંકિતા જોશી

પાશ્વ ગાયીકા શ્રી સંજીવની ભીલાંદે

નવોદિત કલાકાર અંજલિ ગાયકવાડ

સાલ ૧૯૪૦ના અરસામાં આ ગીત પ્રથમ વખત સિનેમાનાં પડદા પર આવ્યું. ફિલ્મ હતી “પૂજા”, ગાયીકા જ્યોતિ અને સંગીતકાર શ્રી અનિલ બિસ્વાસ

સાલ ૧૯૬૬માં પાકિસ્તાનમાં બનેલી ફિલ્મ માં આજ બંદિશ સાંભળવા મળી. ગાયિકા નૂરજહાં અને સંગીતકાર શ્રી રશીદ અત્રે

ગાયિકા ગીતા દત્ત અને સંગીતકાર રત્નદીપ હેમરાજ, ફિલ્મ “ઇન્સાન શૂરા ઇન્સાન ”

એક બંદિશ – મનમોહન મોરે શૈલીમાં, જે કર્ણાટકી  રાગ અભેરી(ભિમપલાસ) માં સંગીતબદ્ધ થઇ છે તેમાં લય, સરગમ અને તરાના  બખૂબી સામેલ થયેલ છે. સંગીતકાર એ. આર. રહેમાન અને ગાયક વિજય પ્રકાશ, ફિલ્મ “યુવરાજ”:

અમેરિકાની બર્કલે યુનિવર્સિટી વાદ્યવૃંદ ની એક પ્રસ્તુતિ

શ્રી શંકર ટકર સાથે બાંસુરી વાદક આદિત્ય રાવ:

રાગો પર આધારિત વેબસિરીઝ “બંદિશ બેન્ડિટ્સ” માં “लट उलझी सुलझा जा रे”, ગાયિકા શ્રેયા સુંદર અને સંગીતકાર શંકર મહાદેવન

ગાયિકા સ્વાતિ સિરસન્ત સાથે સંજોગ જોશી

આમ “लट उलझी” ની બંદિશ ભજન, ઠુમરી અને ફયુઝન માં સાંભળી. હવે આ બંદિશ સાથે થોડા નૃત્ય -મહદ અંશે  કથ્થક જોઈએ: નૃત્યાંગના  વેદાન્તિ  ભાગવત, નિર્દેશક રાજશ્રી શિરકે

જીગ્ના દીક્ષિત નું નૃત્ય પ્રદર્શન સાથે ગાયક બલરાજ શાસ્ત્રી

શ્રી શ્યામક દાવર ની નૃત્ય શાળા

કલાકાર પ્રિયંકા સહા

“બુલવંત ફેસ્ટિવલ” કલાકાર કૈફ ગઝનવી

 

मैं  सिखा न पाया शब्दों को नृत्य मुद्राएँ, भाव भंगिमाएँ।
पर वे अकसर ही मेरे मस्तिष्क में करते हैं ताण्डव।
किसी ने सच ही कहा है शब्द ही ब्रह्म हैं शब्द ही शिव हैं।

 

શ્રી નીતિન વ્યાસ નો સંપર્ક ndvyas2@gmail.com વિજાણુ ટપાલ સરનામે થઈ શકે છે.