પ્રકૃતિની પાંખો

હીત વોરા

જ્યારે મારા મિત્રએ મને એક વાર કહ્યું કે તેણે લીલું કબૂતર જોયું છે, ત્યારે મેં તેની વાત પર વિશ્વાસ ન કર્યો. મેં હસીને કહ્યું કે તેણે જોયું તે પોપટ જ હશે અને તેનાથી જોવામાં કંઈક ભૂલ થઈ હશે- કારણ કે, કબૂતરો તો ભૂખરા રંગના હોય છે, ખરું ને? (ત્યારે પક્ષીનિરક્ષણનો મારો શોખ હજી વિકસ્યો નહોતો), પણ તેણે આગ્રહ રાખ્યો કે તેણે જે જોયું તે ખરેખર લીલા રંગનું કબૂતર હતું, જે વડના ઝાડ પર બેઠેલું હતું. જિજ્ઞાસાથી, હું બીજા દિવસે તેની સાથે જોવા ગયો.

મેં જે જોયું તે જોઈને આશ્ચર્યચકિત રહી ગયો, તે સાચે હતા – લીલા રંગના કબૂતરો! ફક્ત એક જ નહીં, પરંતુ તેમનો આખો સમૂહ એક મોટા વડના ઝાડની ઊંચી ડાળી પર બેઠો હતો. થોડા દિવસો સુધી હું તેના વિશે વિચારવાનું બંધ કરી શક્યો નહીં. મેં તેમને ધ્યાનથી જોવાનું શરૂ કર્યું અને ટૂંક સમયમાં કંઈક નવું જોયું – જમીન પર ઉતરી અનાજ ખાતા સામાન્ય કબૂતરોથી વિપરીત, આ લીલા કબૂતરો ફળો ખાઈ રહ્યા હતા, ખાસ કરીને વડ અને પીપળાના ઝાડના ટેટા. ત્યારથી, મને મારા મિત્રોને પૂછવામાં આનંદ આવતો કે શું તેઓએ ક્યારેય લીલા કબૂતર જોયા છે – અને પછી તેમને એક બતાવીને આશ્ચર્યચકિત કરી દેતો!

Yellow footed green pigeon (Treron phoenicopterus)એ ભારતીય ઉપખંડ અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયાના ભાગોમાં જોવા મળતી લીલા કબૂતરની એક સામાન્ય પ્રજાતિ છે. તે મહારાષ્ટ્રનું રાજ્ય પક્ષી છે. મરાઠીમાં, તેને હરોલી અથવા હરિયલ કહેવામાં આવે છે. તેને ઉપલા આસામમાં હૈથા અને નીચલા આસામમાં હૈટોલ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રજાતિના પક્ષી ફ્રુગીવોર હોય છે એટલે કે ફળ ખાવાનું પસંદ કરે છે. વહેલી સવારે, તેઓ ઘણીવાર જંગલ વિસ્તારોમાં અથવા શહેરી બગીચાઓમાં, ખાસ કરીને વડના વૃક્ષોની ટોચ પર તડકો લેતા જોવા મળે છે. તેમનું શરીર નરમ લીલું, ખભા પર લીલેક-ગ્રે રંગનો  ધબ્બો અને તેજસ્વી પીળા પગ છે જેથી તેનું અંગ્રેજી નામ યેલો ફૂટેડ ગ્રીન પિજન પડયું છે.

જો તમે તેની આંખો દૂરબીન વડે જોવો તો તે ખૂબ જ સુંદર ગુલાબી રંગની દેખાય અને તેનો નમ્ર અવાજ – લાંબો “હૂ” જાણે સિટી વગાડતા હોય તેવો – ઘણીવાર આસ-પાસના અવાજ વચ્ચે ધ્યાન બહાર રહી જાય છે. હરિયલ તેના જીવનનો મોટા ભાગનો સમય વૃક્ષો પર જ પસાર કરે છે અને ભાગ્યે જ જમીન પર ઉતરે છે.સામાન્ય રીતે માર્ચથી જૂન સુધી તેમનો માળો બાંધવાનો સમય હોય છે. તે ફળ આપતા ઝાડના પાંદડાઓમાં એક નાજુક પ્લેટફોર્મ પર માળો બનાવે છે.

હરિયલ ફળ ખાનારા પક્ષી છે. તેઓ મોટાભાગનો સમય ઝાડની ટોચ પર વિતાવે છે, અંજીર, બેરી અને અન્ય ફળો ખાય છે. આ ખોરાકને કારણે, તેઓ પ્રકૃતિમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે – તેઓ બીજના ફેલાવામાં મદદ કરે છે, તેમની ચરક દ્વારા વૃક્ષોના બીજ દૂર દૂર સુધી ફેલાય છે. આ રીતે, તેઓ બીજ ફેલાવી નવા વૃક્ષો ને ઊગવામાં મદદ કરે છે જેથી જંગલનું સ્વાસ્થ્ય જળવાયેલું રહે છે.

આ કબૂતરોને ખોરાક આપતા વૃક્ષો – ખાસ કરીને જંગલી અંજીરની પ્રજાતિઓ જેમ કે વડ (ficus benghalensis) અને ઊંબરો (ficus racemosa) જેને ગુલર પણ કહે છે- આપણા જંગલોમાં સૌથી મૂલ્યવાન વૃક્ષોમાંના એક છે, તેમના ફળો લગભગ આખું વર્ષ ઉપલબ્ધ હોય છે અને અસંખ્ય પક્ષીઓ, ચામાચીડિયા અને વાંદરાઓને ટેકો આપે છે. તેઓ ખરેખર “કીસ્ટોન પ્રજાતિઓ (keystone species)” છે, જે જંગલની આહાર કડીને અકબંધ રાખે છે. બીજી બાજુ, પીપળાનું વૃક્ષ (ficus religiosa) મંદિરો અને રસ્તાઓની નજીક પવિત્ર અને સામાન્ય હોવા છતાં, તે ખરેખર જંગલનું વૃક્ષ નથી. કુદરતી જંગલોમાં, તે ઘણીવાર આક્રમક રીતે ફેલાય છે, સ્થાનિક વનસ્પતિ સાથે સ્પર્ધા કરે છે. પીપળાના વૃક્ષોની અનિયંત્રિત સંખ્યામાં હાજરી કરતાં જંગલી વૃક્ષો જેમ કે ઊંબરો અને વડની હાજરી સ્વસ્થ જંગલની નિશાની છે.

મહારાષ્ટ્રના આ રાજ્યપક્ષી હરિયલનો ઉલ્લેખ જૂના ગીતો અને કવિતાઓમાં શાંતિ અને સંવાદિતાના પ્રતીક તરીકે કરવામાં આવ્યો છે.

આજે પણ, ઘણા લોકો એ જાણીને આશ્ચર્યચકિત થાય છે કે આવા રંગબેરંગી કબુતર તેમના પોતાના શહેરો અને ગામડાઓમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે.

જો કે આ પ્રજાતિ હજુ પણ સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે અને તેના અસ્તિત્વ પર કોઈ મોટો ખતરો નથી, પણ મોટા ફળ આપતા વૃક્ષો અને જંગલના પટ્ટાઓનું નુકશાન સ્થાનિક સ્તરે તેની સંખ્યાને અસર કરી શકે છે. મોટા વટવૃક્ષો અને ફળ આપતા વૃક્ષોની હાજરી અને રક્ષણ આ પક્ષીઓને શહેરો અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં ખીલતા રહેવામાં મદદ કરે છે.

જ્યારે પણ હું હરિયલના જૂથને વહેલી સવારના સૂર્યપ્રકાશમાં તડકો સેકતા જોઉં, ત્યારે મને આશ્ચર્યનો તે પહેલો દિવસ યાદ આવે છે. ક્યારેક, આવી નાની શોધ આપણને યાદ અપાવે છે કે પરિચિત સ્થાનો પણ કેટલા અપરિચિત હોઈ શકે છે.

હરિયલને મોટા વૃક્ષો પર નરી આંખે ગોતવું થોડુંક અઘરું લાગી શકે, પણ તેનું ગીત ઓળખી શકાય છે: એક સમૃદ્ધ ધીમી સંગીતની સીટી જે “વ્હીટ-વા-હૂ”, “હૂ-હૂ” જેવી સાંભળવામાં લાગે છે. અથવા તો વૃક્ષો નીચે તેની જલેબી આકારની લીલી-સફેદ ચરક જોઈ આ પક્ષી ની હાજરી નો અંદાજો આવી શકે.

આગલી વખતે જ્યારે તમે તેને સાંભળો, ત્યારે નજીકના પીપળ અથવા વડ તરફ જુઓ તો કદાચ તમને આ સુંદર પક્ષીની ઝલક મળી જાય.

શ્રી હીત વોરાનો સંપર્ક heetvora21@gmail.com વીજાણુ સરનામે થઈ શકે છે.