આ પહેલાં આપણે ડૉ. કમલેશ લુલ્લાની ‘વિદેશ આગમન પછીની‘ જીવન યાત્રાના અનુભવોથી અવગત થયાં.
હવે આગળ ……..

નાસાની યાત્રા

અવકાશ સંબંધિત સંશોધનનાં કામમાં મારી બીજી પીએચડીએ ખૂબ મોટો ભાગ ભજવ્યો. સંશોધનના એ કામ માટે અમે Space Observation Data Base નો ઉપયોગ કરતા. નાસાને આ વાતની માહિતી મળતાં મારી સાથે સંપર્ક કર્યો. તેમની સાથે કોન્ફરન્સ દરમ્યાન વાટાઘાટો, ચર્ચા વગેરે પણ થતાં. તે પછી ખૂબ ઉચ્ચકક્ષાના રીસર્ચ પેપર અંગે એક નામ પ્રસ્થાપિત થયું. પરિણામે મને સ્પેસ શટલ પ્રોગ્રામમાં વરિષ્ઠ વૈજ્ઞાનિક તરીકે કામ કરવા માટે નાસામાંથી આમંત્રણ મળ્યું.

હવે અહીં પસંદગીનો નાનકડો સંઘર્ષ નજર સામે આવ્યો. હ્યુસ્ટનના નાસા, Johnson Space Centerનું આમંત્રણ સ્વીકારવું એટલે પત્નીના વતનથી ૯૦૦ માઈલ દૂર થવાનું, પત્નીની સ્થાયી થયેલ જૉબને છોડવાની અને અઢી વર્ષનો દીકરો અને એકાદ વર્ષની દીકરી એમ બે નાનાં બાળકોને નવા અને જુદા માહોલમાં ઉછેરવાનાં. તે ઉપરાંત ઠંડીના વાતાવરણમાંથી  (Indiana State) ગરમીના રાજ્યમાં (Texas) સેટ થવાનું. તેથી શરૂઆતમાં મેં ૧૯૮૮ના જાન્યુઆરીથી ૬ મહિનાની રજા લઈને હ્યુસ્ટન જવાનું નક્કી કર્યું.  તે  સમય દરમ્યાન, પસંદગીનું કામ, ઉજળી તકો અને મનના ઉત્સાહને કારણે એક ગજબનો સંતોષ  થયો અને તે પછી છેવટે નાસા સાથે જ જોડાયેલા રહેવાનું નક્કી કર્યુ. પત્નીએ પોતાની કારકિર્દીને છોડી દીધી અને અન્ય મુશ્કેલ લાગતી પરિસ્થિતિઓને પણ સ્વીકારી લીધી.

આ કુટુંબ ભાવના અને સમજણપૂર્વકનો, સરળ રીતે કરેલો સ્વીકાર મારે મન ઘણી બધી રીતે મૂલ્યવાન બની ગયો. ખાસ કરીને એક વિદેશી નારી તરીકે નોંધનીય પણ ખરો જ! બાકી મેરીએન પોતે પણ કૉલેજમાં સાયકોલૉજીના પ્રોફેસર તરીકે  જૉબ કરતાં હતાં. તેમને માટે પણ એ પરિસ્થિતિ વિકટ જ બની હશે ને? મારી સિદ્ધિઓ પાછળ તેમનો ફાળો પણ ઘણો મોટો છે. સાચું જ કહેવાયું છે ને કે દરેક સફળ પુરુષની પાછળ સ્ત્રીનો હાથ હોય છે.

અહીં એટલે કે હ્યુસ્ટનના નાસા સેન્ટરમાં, ૧૯૮૯માં મારે એક એવી વ્યક્તિને મળવાનું બન્યું જેમને જોવા માટે ૧૯૬૯ની સાલમાં એક નાના છોકરા તરીકે, વડોદરાથી હું મુંબઈ પહોંચ્યો હતો; અને જેમણે મારા મનમાં અંતરિક્ષ સંબંધિત સંશોધનના સ્વપ્નનું બીજ રોપ્યું હતું; તે અમેરિકન એસ્ટ્રોનટ ડો. નીલ આર્મસ્ટ્રોંગને મળવાનું અને રૂબરૂમાં સાંભળવાનું મળ્યું. મારા જેવા એક અતિ સાધારણ આર્થિક સંજોગોવાળા માણસના જીવનમાં ક્યારેય આ ઘટના પણ ઘટશે એ માની શકાય તેમ હતું જ નહિ. ભારતમાં, વૈજ્ઞાનિક ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈએ પણ પ્રેરણા આપી હતી. કારણ કે તેઓ ભારતીય વૈજ્ઞાનિકોને અવકાશ સંશોધનમાં જોડતા હતા! પરંતુ મારા માટે ભારતમાં તે શક્ય ન હતું. તેથી વર્ષોથી સેવેલ સ્વપ્ન કે કોઈ દિવસ નાસામાં પોતે હ્યુસ્ટનમાં કામ કરશે, જ્યાં નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ રહેતા હતા, તે સિદ્ધ થતું અનુભવાયું.

આ ઉપરાંત, હ્યુસ્ટનમાં બીજી એક મુલાકાત ચંદ્રયાત્રી કેપ્ટન જ્હોન યંગ સાથે પણ થઈ, કે જેઓ યંગ ઍપોલો ૧૬ના મિશન દરમ્યાન,૧૯૭૨માં ચંદ્ર પર ગયા હતા અને સૌથી વધુ ઉડાન ભરનારા અવકાશયાત્રીઓમાંના એક હતા. એટલું જ નહિ, ઘણાં વર્ષો સુધી મુખ્ય અવકાશયાત્રી તરીકે નાસામાં સેવાઓ આપી હતી. આમ, એક પૃથ્વી વિજ્ઞાન શાખાના ચીફ તરીકે આ અવકાશયાત્રી મિ.જહોન યંગને પ્રથમ મળ્યો હતો અને ૧૯૯૦ના દાયકાની શરૂઆતમાં અવકાશ સંશોધન પરની કોન્ફરન્સ માટેનો ઇન્ટરવ્યુ લીધો હતો. તે સમયની વાત  યાદ કરું છું ત્યારે થાય છે કે, ચંદ્ર પરના પ્રથમ માણસ નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ દ્વારા પ્રેરિત વડોદરાના યુવાન છોકરા માટે, ચંદ્ર પર સૌથી વધુ વખત જનાર મિ. જ્હોન યંગ સાથે ૩૦ મિનિટ સુધી વાત કરવી તે ખરેખર એક સ્વપ્ન સાકાર થયાની સંવેદના અનુભવાઈ હતી..

આ સંવેદના શબ્દની સાથે એક વાત યાદ આવે છે જેની નોંધ કરવી મને ગમશે. અગાઉ જણાવ્યું તે મુજબ, વિજ્ઞાનની સાથે સાથે મને સાહિત્ય તરફ પણ એટલો જ પ્રેમ છે. હ્યુસ્ટનની  ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતાનો હું સભ્ય છું અને સમયની અનુકૂળતા મુજબ અચૂક હાજરી પણ આપું છું. મને યાદ છે કે ૨૦૧૨ની સાલમાં સાહિત્યની એક બેઠકમાં મેં ‘ચંદ્ર પરથી પૃથ્વીના ઉદય’નું ( નીલ આર્મસ્ટ્રોંગે લીધેલું પિક્ચર) એક ચિત્ર સૌને બતાવ્યું અને આપ્યું.

એટલું જ નહિ, ચંદ્રની સપાટી પરથી ઉગતા એ નાનકડા ભૂરા ગોળાને જોઈને જે વિચાર કે કલ્પના જાગે તે મુજબ રચના કરવા માટે સૌ સભ્યોને પ્રેર્યા. હ્યુસ્ટનની ભૂમિ સાહિત્યરસિકોથી સમૃદ્ધ છે તેથી લગભગ ૧૩ થી ૧૫ જેટલા સાહિત્યપ્રેમીઓએ પોતપોતાની રચના કરીને મોકલી. મેં પોતે પણ એક પદ્યરચના કરી. તેનો મુખ્ય ભાવ એ હતો કે, આ પૃથ્વી જ આપણું ઘર છે. હું માનુ છૂં કે આપણા પ્રિય નીલ આર્મસ્ટ્રોંગ ચંદ્ર ઉપર એકલા નો’તા ગયા. ચંદ્રની ધરતી ઉપર ઉભા રહીને તેઓ બોલ્યા હશે કે માનવજાતનો વિશાળ વિકાસ છે આ. તેઓ (નીલ) તો સમગ્ર માનવને લઈને ગયા ત્યારે મારી કલ્પનામાં હું ચંદ્ર ઉપર જ હતો. તેમણે ચંદ્ર ઉપરથી નિહાળ્યો દુર દુર એ ભુરો ચમકતો ગ્રહ. મારી કલ્પનાઓ મહીં તેમના એકલાની ભાવના જ નહીં. તમામ માનવ જાતની ભાવનાઓ એ ભુરા ગ્રહમાં અનુભવતો રહ્યો.”

મારી રચનાના શબ્દો હતાઃ

ઓ ચંદ્ર ! તુ તો ચમકતું વેરાન રણ..કે જાપ જપતો અવાવરો ખંડ
અદભૂત સુંદર, નિર્જિવ છતાં પ્રેરણા આપતો પૃથ્વીનો સખા
તારા ભુખરા બદામી તટ પરેથી દેખાય નમણી ધરા બુંદ સમ
આકર્ષે સમગ્ર સમુદ્રો અને લીલુડી ધરતીને સમાવવા પોતા મહીં

સમજાયો મને અર્થ “ઘર” નો અહીં, જ્યારે હું પહોંચ્યો ચંદ્ર તુજ ધરાએ..
મારું હૃદય ધબક્યું ત્યારે..જા,ઘરે જા; મધુર ઘરે જલ્દી જા, જલ્દી જા
મારા રોકેટ છે તૈયાર..મારા સાથી છે ઉતાવળા, જવા તેમની જન્મ ભોમ.
હા, ગૃહથી સુંદર કંઈ જ નથી..આપણો ગ્રહ પૃથ્વી..

ગુજરાતી સાહિત્ય સરિતા, હ્યુસ્ટનની એક બેઠક્માં નાસાનું આ અલૌકિક ચિત્ર, પદ્મશ્રી  ડો  કુમારપાળ  દેસાઇને  પણ ભેટ આપ્યુ હતું.

હવે ફરી મારી વાત આગળ વધારું. ડૉ. સેલી રાઈડ યુએસએની પ્રથમ મહિલા અવકાશયાત્રી હતી અને તેણે ૧૯૮૨માં સ્પેસ શટલ પર ઉડાન ભરી હતી. આ ડૉ. સેલી રાઇડે યુવા વિદ્યાર્થીઓ માટે એક વિજ્ઞાન કાર્યક્રમ વિકસાવ્યો અને મારી સાથે કામ કર્યું કે જેમાં “EARTH KAM” વિકસાવવા માટે પૃથ્વી અવલોકનોના મુખ્ય વૈજ્ઞાનિક તરીકે સેવા આપી હતી,

આ ઉપરાંત એક વધુ રોમાંચક પ્રસંગ. ડૉ. કલ્પના ચાવલાની સ્પેસ શટલ ફ્લાઇટ્સમાં પૃથ્વી અવલોકનો અને ઇમેજિંગ ઑપરેશન માટે મુખ્ય મિશન વૈજ્ઞાનિક તરીકે સેવા આપીને નોંધપાત્ર ભૂમિકા ભજવી હતી. પૃથ્વી અવલોકનો માટે વરિષ્ઠ અવકાશયાત્રી-તાલીમ નિષ્ણાત તરીકે, space shuttle & International space station astronauts in Earth sciences and on-orbit imaging payloads માં વીસ વર્ષ સુધી તાલીમ આપી. ભારતીય અમેરિકન અવકાશયાત્રી ડૉ. કલ્પના ચાવલાની મિશન નિષ્ણાત તરીકે ઉડાન ભરેલી બંને વખતની ફ્લાઇટ્સ સમયે સહાયક તરીકે મેં કામગીરી બજાવી હતી. તે સમયે વિશ્વભરના સંશોધકોની યુવા પેઢીને પ્રેરિત કરવા ડૉ. કલ્પના ચાવલાના જીવન અને કાર્ય વિશે વ્યાપકપણે પ્રસારણ કર્યું હતું.

૨૦૦૩માં સ્પેસ શટલ અકસ્માતમાં જ્યારે કલ્પના ચાવલાનું અન્ય અવકાશયાત્રીઓ સાથે અવસાન થયું ત્યારે નાસા દ્વારા મારા હિન્દી ભાષાકૌશલ્યનો ઉપયોગ કરીને વિશ્વવ્યાપી હિન્દી પ્રેક્ષકો સાથે વાત કરવા વિનંતી કરવામાં આવી હતી; કારણ કે  કલ્પના ચાવલા  ભારતમાં જન્મેલ હિન્દી ભાષી અવકાશયાત્રી હતાં. તે સમયે લાખો શ્રોતાઓ નાસા વિશે, કલ્પના વિશે અને અન્ય વિગતવાર માહિતી સાંભળવા માટે જોડાયા હતા. અને ત્યારે મેં સ્પેસ શટલ અકસ્માત વિશે ‘વોઈસ ઓફ અમેરિકા રેડિયો શો’ પર  હિંદીમાં પ્રસારણ કર્યું હતું.

આમ, ભાષા અને વિજ્ઞાનનો સમન્વય, કલા અને વિજ્ઞાનની એકસૂત્રતા કેવી રીતે અને કેવા સંજોગોમાં આપમેળે સધાઈ જાય છે તેનો અનુભવ એક વિશેષરૂપે યાદગાર બની ગયો.

શ્રીમતી સુનિતા વિલિયમ્સ, નાસામાં અવકાશયાત્રી ઉમેદવાર તરીકે જોડાયાં હતાં ત્યારે પણ મેં અને મારી ફ્લાઇટ સપોર્ટ વૈજ્ઞાનિકોની ટીમ દ્વારા આપવામાં આવેલ વિજ્ઞાન બ્રીફિંગમાં હાજરી આપી હતી. ૨૫ થી વધુ સ્પેસ શટલ ફ્લાઇટના અવકાશયાત્રીઓએ તે ફ્લાઇટમાં, આ યોગદાન માટે, ટોકન પ્રશંસા તરીકે વ્યક્તિગત સ્મૃતિચિહ્નો આપ્યાં હતાં. ડૉ. સ્ટીવ હૉલી- અવકાશયાત્રી જેમણે પ્રસિદ્ધ હબલ ટેલિસ્કોપનું સમારકામ કર્યું હતું, વાસ્તવમાં તેમની સાથે એક અમેરિકન અને ભારતીય ધ્વજ અવકાશમાં ઉડાડ્યો હતો અને તે ધ્વજ, ફ્લાઈટની સફળતા માટે, મને અર્પણ કર્યો હતો. અત્યાર સુધીમા ઘણાં બધાં Astronauts ને તાલીમ આપેલ છે પણ આ બે નામ જે મુખ્યત્વે આપણું ધ્યાન ખેંચે તે છે સુનિતા વિલિયમ્સ અને સદ્દગત કલ્પના ચાવલા.

હાલમાં ભારતીય વિદ્યાર્થીઓની યુવા પેઢીઓ માટે “ Kalpana’s India: Stunning Views of India from Space”  નામની ઈ-બુકનું કામ ચાલુ છે જેથી યુવાનોને અવકાશ સંશોધકો બનવાની પ્રેરણા મળે.

ક્રમશઃ