મહેમાન યાયાવર પક્ષીઓ (પેસેજ માઇગ્રેશન): પક્ષીઓની એક અનોખી યાત્રામાં ભારતની ભૂમિકા

પ્રકૃતિની પાંખો

હીત વોરા

દર વર્ષે, જેમ ચોમાસાના વાદળો વિદાય લે છે અને આકાશ સાફ થાય છે, ભારત પ્રકૃતિનાં એક મહાન નાટકનું મંચ બની જાય છ. અદૃશ્ય આકાશી માર્ગો પર કરોડો પક્ષીઓ  આખે આખા ખંડ પાર કરે છે, અને આ મહાયાત્રામાં ભારતખંડના જળાશયો, ઘાસના મેદાનો અને રણ તેમનાં લાંબા પ્રવાસના વિરામસ્થાન બને છે.

શું છે ઋતુ અનુસાર સ્થળાંતર (પેસેજ માઇગ્રેશન)?

ઉત્તર ગોળાર્ધમાં શિયાળો શરૂ થતાં, પક્ષીઓ ખોરાક, આશ્રય અને ગરમ હવામાનની શોધમાં દક્ષિણ તરફ પ્રવાસ કરે છે અને વસંતઋતુમાં, તેઓ આ લાંબી વાર્ષિક યાત્રા પૂર્ણ કરીને, દૂર ઉત્તરમાં તેમના સંવર્ધન સ્થળોએ પાછા ફરે છે.

વિશ્વભરમાં ૨૦૦૦ થી વધુ પ્રજાતિઓ આ અદ્ભુત સ્થળાંતર કરે છે !

પૂર્વ યુરોપ અને મધ્ય એશિયાથી આફ્રિકા જતા પક્ષીઓ મધ્ય એશિયાઈ અને એશિયા-આફ્રિકા પક્ષીઓના ઉડ્ડ્યન હવાઈ માર્ગ (ફ્લાયવે)નો ઉપયોગ કરે છે.

મધ્ય એશિયાઈ ઉડ્ડ્યન હવાઈ માર્ગ પર સ્થિત ભારત, લાખો સ્થળાંતર કરનારા પક્ષીઓ માટે એક મહત્વપૂર્ણ રોકાણ છે અને તેથી, પક્ષી નિરીક્ષકો માટે સ્વર્ગ છે. ભારતના વૈવિધ્યસભર લેન્ડસ્કેપ્સ – વેટલેન્ડ્સ, ઘાસના મેદાનો, જંગલો અને દરિયાકિનારા – ઘણા બધા અલગ અલગ પ્રકારના પક્ષીઓને તેમના  માર્ગ પર આરામના સ્થળો પ્રદાન કરે છે;

પરિણામે, પાનખર અને વસંત વચ્ચે ભારતમાં પક્ષી પ્રવૃત્તિ ટોચ પર પહોંચે છે.

ભારતના કેટલાક મુખ્ય પેસેજ માઇગ્રન્ટ પક્ષીઓ, જે ઉત્તરપશ્ચિમ રાજ્યોમાં મોટી સંખ્યામાં આવે છે, તેમનું વર્ણન નીચે ફોટોગ્રાફ્સ સાથે કરવામાં આવ્યું છે;

બ્લુ-ચીક બી-ઈટર એટલે કે મોટો પતરંગો– લીલો ચમકદાર રંગ ગાલ પાસે હલકો વાદળી એન્ડ ગળાપર આછો કેસરી રંગ ધરાવતું સુંદર પક્ષી ટોળાંમાં ઉડી જંતુઓનો શિકાર કરે છે.

યુરોપિયન રોલર (કાશ્મીરી ચાસ) – આકાશી રંગની પાંખો અને અદ્ભુત ઊડતી કરામતો કરતું તે માઇગ્રેશન દરમિયાન ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારતના ખેતરો અને ખુલ્લા મેદાનોમાં રંગભરી હાજરી આપે છે.

યુરોપિયન નાઇટજાર – દિવસ દરમિયાન ગાઢ ઝાડી ઝાંખરામાં ભળીને અદૃશ્ય થઈ જાય છે, પરંતુ સાંજ પડતાં તેના મોટા મુખથી ઊડતા જંતુઓનો શિકાર કરે છે. કમનસીબે ઉપરોક્ત દર્શાવેલ નાઈટજાર પક્ષીનું રાત્રી દરમિયાન ઝડપથી દોડતા વાહન સાથે અથડાઈ જવાથી મોત થયું, જેના કારણે તેની આફ્રિકા તરફની લાંબી યાત્રા અહીં જ સમાપ્ત થઈ ગઈ. આવી દુર્ઘટનાઓ આપણને યાદ અપાવે છે કે માર્ગ અકસ્માતો વન્યજીવન માટે કેટલું મોટું જોખમ છે અને કેટલાં પ્રાણીઓ અજાણ્યે જ રસ્તા પર પોતાનો જીવ ગુમાવે છે.

રૂફસ-ટેઇલ્ડ સ્ક્રબ રોબિન – ચપળ અને ચંચળ, તેનું રૂફસ રંગનું પૂંછડું વારંવાર હલતું રહે છે, કચ્છના શુષ્ક કાંટાળા જંગલો અને રણ પ્રદેશોમાં તેનો પેસેજ માઇગ્રેશન સમયે જીવંત સ્વભાવ સ્પષ્ટ દેખાય છે.

સ્પોટેડ ફ્લાયકેચર – નાનું અને સાદું દેખાતું ગળા પર ટપકા અથવા નાની લીટીઓ જોવા મળે છે, પરંતુ અત્યંત ચપળ; તે ડાળી પરથી ઉડીને હવામાં જંતુઓને ઝડપી લે છે.

આ પક્ષીઓ એશિયન-આફ્રિકન ફ્લાયવે પર યુરેશિયાથી સ્થળાંતર કરે છે. ભારતમાંથી પસાર થયા પછી, તેઓ અરબી સમુદ્ર પાર કરે છે અને આફ્રિકા તરફ આગળ વધે છે, જ્યાં તેઓ શિયાળો વિતાવે છે. સપ્ટેમ્બર અને ઓક્ટોબર દરમિયાન તેઓ ઉત્તરપશ્ચિમ રાજ્યોમાં સૌથી વધુ જોવા મળે છે.

ગુજરાતમાં વેટલેન્ડસ, શુષ્ક ઘાસના મેદાનો અને રણ ઉત્તમ રોકાણ સ્થળો પ્રદાન કરે છે. કચ્છના ગ્રેટર રણ અને નાનું રણ, અરબી સમુદ્રની નજીક હોવાથી અને જંતુઓ – ફૂદાં, ડ્રેગનફ્લાય, ભમરા, માખીઓ – થી સમૃદ્ધ છે – આદર્શ રિફ્યુઅલિંગ ગ્રાઉન્ડ તરીકે સેવા આપે છે જ્યાં પક્ષીઓ તેમના લાંબા સમુદ્ર ક્રોસિંગ માટે જરૂરી શક્તિ મેળવવા માટે વધુથી વધુ ખોરાક લે છે.

જ્યારે મેં કચ્છના મોટા રણમાં આવેલા છારી ઢંઢ વેટલેન્ડ્ કન્ઝર્વેશન રિઝર્વની મુલાકાત લીધી – જે એશિયાના સૌથી મોટા ઘાસના મેદાનો, બન્ની ઘાસના મેદાનોનો ભાગ છે – ત્યારે મેં આ ઇકોસિસ્ટમમાં જંતુઓનું વાસ્તવિક મૂલ્ય જોયું. યુરોપિયન રોલર્સ અને પતરંગા જેવા સ્થળાંતર કરનારાઓ સક્રિયપણે જંતુઓનો ખોરાક લેતા હતા. આ પક્ષીઓ, અન્ય ઘણા પક્ષીઓ સાથે, અસ્તિત્વ માટે જંતુઓ પર આધાર રાખે છે. બદલામાં, તેઓ પોતે ગરુડ, બાજ અને બઝાર્ડ જેવા શિકારી પક્ષીઓઓ અથવા શિયાળ, જંગલી બિલાડી, રણ બિલાડી અને રણ લોંકડી જેવા સસ્તન પ્રાણીઓનો શિકાર બને છે. દરેક કડી એકબીજા સાથે જોડાયેલી છે, અને જો એક તૂટે છે, તો આખી સિસ્ટમ તેની અસર અનુભવે છે.

તે સાંજે, મને બીજું આશ્ચર્યજનક દૃશ્ય જોવા મળ્યું. વેટલેન્ડ્સની બહાર કેમ્પસાઇટ પર, લાઇટોએ હજારોની સંખ્યામાં જંતુઓને આકર્ષ્યા હતા ત્યારે મને અંદાજ આવ્યો કે પક્ષીઓ સ્થળાંતર માટે રણ શા માટે પસંદ કરે છે. જ્યાં સુધી તેમાંથી ઘણા મૃત્યુ પામ્યા નહીં ત્યાં સુધી જંતુઓ બલ્બની આસપાસ અવિરતપણે ચક્કર લગાવતા હતા! પરંતુ મને સૌથી વધુ આઘાત નજીકના ક્રિકેટ સ્ટેડિયમનો લાગ્યો હતો. તેજસ્વી ફ્લડલાઇટ્સ મોડી રાત સુધી મેદાનને પ્રકાશિત કરતી હતી, અસંખ્ય જંતુઓ; જાણે તે લાઈટોની આસપાસ નાનો જંતુઓના વંટોળિયા ફરતો હોય એવડી માત્રામા લાઈટ તરફ આકર્ષાયા હતા અને તેમાંથી મોટાભાગના મૃત્યુ પામ્યા!

પ્રકાશ પ્રદૂષણનો ખરો ભય અહીં રહેલો છે. તે જંતુઓની વસ્તીનો નાશ કરે છે, જેના પર સ્થળાંતર કરનારા પક્ષીઓ તેમની લાંબી મુસાફરી દરમિયાન આધાર રાખે છે. જો આવું ચાલુ રહેશે, તો આ પક્ષીઓ કાં તો તેમના માર્ગો બદલી શકે છે અથવા તેમની વસ્તીમાં ઘટાડો થાય છે.

શાળાઓમાં, આપણને ઘણીવાર શીખવવામાં આવે છે કે પ્રકાશ પ્રદૂષણનો અર્થ એ છે કે આપણે હવે તારાઓ અને આકાશગંગાને સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકતા નથી. પરંતુ તે દૃષ્ટિકોણ ખૂબ જ સાંકડો છે. મોટી તસવીર એ છે કે પ્રકાશ પ્રદૂષણ સમગ્ર ઇકોસિસ્ટમને જોખમમાં મૂકે છે, જંતુઓથી શરૂ કરીને અને તેમના પર આધાર રાખતા પક્ષીઓ અને સસ્તન પ્રાણીઓ સુધી.

તેથી જ કચ્છના રણ જેવા સ્થળોનું રક્ષણ કરવું જોઈએ – ફક્ત સુંદરતાના લેન્ડસ્કેપ તરીકે જ નહીં, પરંતુ એવા સ્થળાંતર કરનારાઓ માટે મહત્વપૂર્ણ રિફ્યુઅલિંગ સ્ટોપ તરીકે પણ જેમનું અસ્તિત્વ તેમના પર નિર્ભર છે.

---

શ્રી હીત વોરાનો સંપર્ક heetvora21@gmail.com વીજાણુ સરનામે થઈ શકે છે.