કલકલિયાના કલશોર

પ્રકૃતિની પાંખો

હીત વોરા

જો તમે કોઈ જળાશય પાસે ઉભા હોવ અને નજીકના ઝાડ પરથી પાણીમાં વાદળી રંગનો ઝબકારો જુઓ, તો તમે કદાચ એક કિંગફિશરને એક્શનમાં જોયું હશે. કિંગફિશર્સને ત્રણ જૂથોમાં વહેંચવામાં આવે છે; રિવર કિંગફિશર્સ, ટ્રી કિંગફિશર્સ અને વોટર કિંગફિશર્સ. પ્રજાતિઓ વચ્ચે રંગો બદલાતા હોવા છતાં, મોટાભાગના કિંગફિશર પાસે લાંબી, અણીદાર ચાંચ અને સારી દ્રષ્ટિ છે જે તેમને દૂરથી તેમના શિકારને જોવામાં મદદ કરે છે.

કિંગફિશર્સ તેમના અનન્ય શિકારના લક્ષણો માટે જાણીતા છે. તેઓ પાણીની અંદર માછલીનો શિકાર કરે છે અને તેને ડાળખી પર પાછા લઈ જાય છે, ડાળી પર વારંવાર પછાડી માછલીને મારી નાખે છે અને પછી તેને આરોગે છે . તેમની આંખો પટલ દ્વારા સુરક્ષિત છે જે તેમને પાણીમાં ડૂબકી મારવામાં અને તેમના શિકારને શોધવામાં મદદ કરે છે. તેમની આંખો પાણીની સપાટીથી આવતા પ્રકાશને પણ સમાયોજિત કરી શકે છે, જે તેમને જળાશયની ઊંડાઈ માપવામાં મદદ કરે છે.

ભારત કિંગફિશરની 12 પ્રજાતિઓનું ઘર છે, પરંતુ તેમાંથી ત્રણ અન્ય પ્રજાતિઓના પ્રમાણમાં ઘણી વધુ જોવા મળે છે. વ્હાઇટ-થ્રોટેડ કિંગફિશર, કોમન કિંગફિશર અને પાઇડ કિંગફિશરની ત્રિપુટી દેશના મોટાભાગના ભાગોમાં – નદી કિનારે, ખેતરોમાં, ધમધમતા શહેરોમાં પણ જોઈ શકાય છે. છતાં “સામાન્ય” કહેવાતા હોવા છતાં, આ દરેક પક્ષી પોતાની ખાસ જરૂરિયાતો, પસંદગીઓ અને પડકારો દ્વારા આકાર પામેલ જીવન જીવે છે.

શ્વેત કંઠ કલકલિયો (White throated Kingfisher)

ત્રણમાંથી, શ્વેત કંઠ કલકલિયાને મોટાભાગના લોકો ઓળખે છે. તે તેમના ભૂરા માથા અને ગળા પર સફેદ ડાઘ અને પાંખો અને પીઠ પરનો ચમકતો ઇલેક્ટ્રિક વાદળી રંગથી આરામ થી ઓળખાય છે. તેની મજબૂત લાલ ચાંચ પણ દૂર થી દેખાઈ જાય. તેના મોટાભાગના ભાઈઓથી વિપરીત, આ કિંગફિશર પાણી સાથે બંધાયેલું નથી. તે ઘણીવાર ઇલેક્ટ્રિક વાયર, સૂકા ઝાડ અથવા છત પર બેઠેલું જોવા મળે છે -તેનો કલકલ અવાજ ખુબજ દૂર સુધી સંભળાય છે,ઘણીવાર પક્ષી દેખાય તે પહેલાં જ અવાજ સંભળાય છે. તેના વિશિષ્ટ અવાજ પર થી તેને ગુજરાતી માં કલકલિયો કહેવામાં આવે છે. તેના નામ થી વિરુદ્ધ તે ફક્ત  માછલી જ નહીં પણ જંતુઓ, દેડકા, ગરોળી, નાના સાપ અને ઉંદરો પણ ખાય છે ક્યારેક તે અન્ય નાના પક્ષીઓનો પણ શિકાર કરતો જોવા મળ્યો છે. તે તળાવ, ખેતરો, બગીચાઓ, હાઇવે, જંગલો પાસે પણ રહી શકે છે. તેના ઘણા પ્રકારના વાતાવરણમાં ટકી શકવા અને ઘણા પ્રકારના ખોરાક ખાઈ શકવાને કારણે, વૈજ્ઞાનિકો તેને “જનરલિસ્ટ” કહે છે. અનુકૂલન કરવાની આ ક્ષમતાએ તેને સમગ્ર દેશમાં વ્યાપકપણે ફેલાવવામાં મદદ કરી છે. એક રીતે, શ્વેત કંઠ કલકલિયો આપણી સાથે રહેવાનું શીખી ગયું છે.

[તેનો અવાજ સાંભળવા માટે આ લિંક પર ક્લિક કરો:

https://youtube.com/shorts/bpKx2Frh1qw?si=QGP4ETsYy4JcjHuI]

નાનો કલકલિયો (Common Kingfisher)

બીજી બાજુ, કોમન કિંગફિશર શાંત અને વધુ નાજુક જીવન જીવે છે. કદમાં ઘણું નાનું – લગભગ ચકલી જેટલું – તે ઉડતા રત્ન જેવું લાગે છે. તેની પીઠ ચમકતા વાદળી રંગની હોય છે, તેનું પેટ ઘેરા નારંગી રંગનું હોય છે, અને તેની ગરદન નીચે એક નાનો સફેદ ડાઘ રહેલો હોય છે. તે સ્વચ્છ, શાંત પાણીની નજીક જોવા મળે છે – જેમ કે નાની નદીઓ, ગામડાના તળાવો અને ધીમી ગતિએ વહેતા નાળાઓ. આ પક્ષી શરમાળ હોય છે. તે નદી કિનારે નાની ડાળી અથવા ખડક પર શાંતિથી બેસી પાણીમાં હલચલ  પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે પછી, એક ઝાટકે ઝંપલાવી, તે નાની માછલી અથવા પાણીના જંતુને પકડે  છે.

કોમન કિંગફિશરને પુષ્કળ ખોરાક અને માળા બનાવા નરમ માટી વાળા કાંઠાની જરૂર હોય છે જ્યાં તે માળો ખોદી શકે. તે ગંદા, ઘોંઘાટીયા વાતાવરણમાં ટકી શકતું નથી. તેથી જ, તેના નામમાં કોમન હોવા છતાં, તે હવે ઘણા વિસ્તારોમાં સામાન્ય નથી રહ્યું. કોમન કિંગફિશર ને ઇકોલોજીની ભાષા માં “specialist” કહે છે! Specialist એટલે  એવી પ્રજાતિઓ જે બહુ ચોક્કસ પ્રકારના ખોરાક પર, વાતાવરણ કે રહેઠાણમાં જ તેમનું જીવન શક્ય બનાવી શકે છે! કોમન કિંગફિશરને નાની ચોખ્ખી નદીઓ જેમાં માછલી મળી રહે અને પાણી પણ વધારે ઊંડું ન હોય, આસપાસ કિનારે વનસ્પતિ અથવા ઝાડ હોય જેની ડાળખી પર તે બેસી શકે અને માળો બનાવવા માટે નમણી માટી વાળા કિનારા હોય, આટલું મળી રહેતું હોય તો જ કોમન કિંગફિશર ત્યાં રહી શકે એની વિપરિત વ્હાઇટ થ્રોટેડ કિંગફિશર એક generalist છે! તેનો મતલબ તેને ગમે તે વાતાવરણ ચાલે, તે જંગલોમાં, ખેતરોમાં પણ રહી શકે અને જે મળે તે ખોરાક ખાઈ લે! કોમન કિંગફિશરની હાજરી એ સંકેત છે કે નજીકનું પાણી હજુ પણ સ્વસ્થ છે.

કાબરો કલકલીયો (Pied Kingfisher)

કાળો અને સફેદ, કાંટાદાર ચોટલી અને ઝડપી પાંખો સાથે, પાઇડ કિંગફિશર જેને ગુજરાતીમાં કાબરો કલકલિયો  કહે છે તે મોટા જળાશયો ઉપર એક જ જગ્યા એ ઘણી વાર સુધી ઉડી અને માછલીઓ માટે ઝડપથી ડાઇવિંગ કરતું જોવા મળે છે. તે ઓછું શરમાળ, વધુ સામાજિક છે, અને સામાન્ય રીતે ડેમ, નદીઓ અને મોટા તળાવોની નજીક જોવા મળે છે. અન્ય બેથી વિપરીત, તેને શિકાર પર નજર રાખવા સમયે ડાળખી પર બેસવાની જરૂર પડતી નથી તે હવામાં એક જ જગ્યા પર ઘણી વાર સુધી સ્થિર રહી શકે છે અને આ વર્તન તેને મોટા જળાશયો પર શિકાર કરવા માટે અનુકૂળ બનાવે છે.

તે માળો પણ પાણીથી લગભગ પાંચ ફૂટ ઉપર ઊભી કાદવની દિવાલમાં ખોદે છે. જોડીના બંને સભ્યો ખોદકામમાં મદદ કરે છે. ત્રણેય પ્રજાતિઓમાં આ સામાન ટેવ દર્શાવે છે કે તેમના સંવર્ધન માટે કુદરતી નદી કિનારા કેટલા જરૂરી છે. કમનસીબે, આધુનિક આયોજનમાં આ જરૂરિયાતને ઘણીવાર અવગણવામાં આવે છે.

[પાઇડ કિંગફિશરની એક જ જગ્યા પર હવામાં સ્થિર રહી ને શિકાર શોધવાની રીત જોવા આ લિંક પર ક્લીક કરો:

pied kingfisher hovering!]

ઘણા શિકારીઓની જેમ, કિંગફિશર ખોરાક શૃંખલામાં ઉચ્ચ સ્થાન ધરાવે છે અને ખાસ કરીને ઝેરી તત્વો માટે સંવેદનશીલ હોય છે. ખેતરો અને કારખાનાઓમાંથી નદીઓ અને તળાવોમાં હાનિકારક રસાયણો છોડાય છે. પાણીમાં નાના જીવો આ રસાયણોને શોષી લે છે. નાની માછલીઓ તેવા એક થી વધારે જીવોને ખાય છે, અને પછી કિંગફિશર એક થી વધારે માછલીઓને ખાય છે. જેમ જેમ રસાયણો ખોરાક શૃંખલામાં ઉપર જાય છે, તેમ તેમ દરેક સ્તર પર તેમનું પ્રમાણ વધતું જાય છે – આ પ્રક્રિયાને બાયોમેગ્નિફિકેશન કહેવાય છે. જ્યારે તે કિંગફિશર સુધી પહોંચે છે, ત્યારે ઝેર તેના શરીરને નુકસાન પહોંચાડવા, તેના ઇંડાને અસર કરવા અને સમય જતાં મૃત્યુનું કારણ પણ બને તેટલું કેન્દ્રિત થઈ જાય છે. મૃત્યુના અન્ય કારણોમાં બિલાડીઓ દ્વારા શિકાર, બારીઓ અથવા વાહનો સાથે અથડામણ અને ભારે મશીનરીનો ઉપયોગ કરીને નદી કિનારાના બાંધકામ દરમિયાન માળાઓનો નાશ સામેલ છે. આ ધીમા જોખમો ચૂકી જવા સરળ છે – પરંતુ તે બધા ખતરનાક છે.

જોકે ભારતમાં મોટાભાગના કિંગફિશરને ઓછી ચિંતાજનક (least concern) પ્રજાતિઓ તરીકે સૂચિબદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે, પણ તેમની વસ્તી ઘટી રહી છે. જંગલોનું વિભાજન અને જળ સંસ્થાઓનું પ્રદૂષણ તેમના ગઢમાં કાપ મૂકી રહ્યું છે ઉદાહરણ તરીકે, કોમન કિંગફિશર ઘણા વિસ્તારોમાંથી ગાયબ છે જ્યાં તે એક સમયે સામાન્ય રીતે જોવા મળતું હતું. જો આપણે સાવચેત નહીં રહીએ, તો આ “સામાન્ય” પક્ષીઓ લાંબા સમય સુધી સામાન્ય રહી શકશે નહીં.

આપણે બીજો એક ખતરો પણ ઉકેલવો જોઈએ – કોંક્રિટ રિવરફ્રન્ટ બનાવવાનો ટ્રેન્ડ. આ પ્રોજેક્ટ્સ સ્વચ્છ અને આધુનિક દેખાઈ શકે છે, પરંતુ તેઓ નરમ, કાદવવાળા કિનારાઓનો નાશ કરે છે જે કિંગફિશર સહિત ઘણા પક્ષીઓને માળાઓ ખોદવા માટે જરૂરી છે. આ ટ્રેન્ડ કુદરતી જીવનને ટાઇલ્ડ રસ્તાઓ, સુવ્યવસ્થિત લૉન અને સુશોભનના છોડથી બદલી નાખે છે જે જંતુઓ અથવા પક્ષીઓના જીવનને ટેકો આપતા નથી. પરિણામ? એક નિર્જીવ જગ્યા જેમાં પતંગિયા નથી, પક્ષીઓનો અવાજ નથી અને કોઈ ઇકોલોજીકલ અર્થ નથી.

આ કોંક્રિટ રિવરફ્રન્ટ અને પોલિશ્ડ પાર્ક્સ સાથે આપણે ખરેખર શું બનાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ તે આપણે પોતાને પૂછવું જોઈએ. પ્રકૃતિ પહેલેથી જ સુંદર છે. જંગલ નદી કિનારા,જંતુઓ અને માછલીઓથી ભરેલા, આપણી પાસે જે જોઈએ તે બધું છે – જો આપણે તેને જોવાનું પસંદ કરીએ તો! વિકાસના છીછરા વિચારોનો પીછો કરવામાં, શું આપણે ભૂલી રહ્યા છીએ કે ખરેખર શું સ્થળને જીવંત બનાવે છે?

સારા સમાચાર એ છે કે આપણે હજી પણ માર્ગ બદલી શકીએ છીએ. કિંગફિશરનું રક્ષણ પાણીના રક્ષણથી શરૂ થાય છે,નદીઓ અને તળાવોને સ્વચ્છ રાખીને, સ્થાનિક વૃક્ષો વાવીને, ઝેરી રસાયણોનો ઉપયોગ ટાળીને! પ્રકૃતિને બચાવીને આપણે આપણી જાતને બચાવી શકીએ છીએ!!

---

શ્રી હીત વોરાનો સંપર્ક heetvora21@gmail.com વીજાણુ સરનામે થઈ શકે છે.