વિશ્વના સાતેય મહાખંડના અનેક દેશો અને વિવિધ સંસ્કૃતિઓ સાથે એકરૂપ થઈ વિશ્વમાનવની કક્ષાએ પહોંચેલાં એકલપ્રવાસી પ્રીતિ સેનગુપ્તાનું નામ વિશ્વગુર્જરી એવોર્ડ ઉપરાંત ગુજરાતી સાહિત્ય અને અકાદમી તથા અન્ય સંસ્થાઓ દ્વારા મળેલા પુરસ્કારો સાથે જોડાઈને ગુજરાત માટે ગૌરવવંતુ બન્યું છે. જગતની કોઈ પણ સ્ત્રી જેમાંથી પ્રેરણા અને હિંમત મેળવી શકે તેવું અનુભવોનું અમૃત એમનાં લખેલાં પચાસથી વધારે પુસ્તકોમાં છલકાતું જોવા મળે.

અંગ્રેજીમાં માસ્ટર્સની પદવી મેળવ્યા પછી અમેરીકામાં વર્ષોથી રહેતાં હોવા છતાં ગુજરાતી ભાષા પરનું એમનું પ્રભુત્વ પણ વિરલ છે. દસેક જેટલા વિદ્યાર્થીઓ જેમનાં લેખનકાર્ય પર PhD કરે છે તે પ્રીતિ શાહ સેનગુપ્તાનો જન્મ અમદાવાદમાં થયો હતો. ૧૯૬૮થી તેઓ અમેરિકામાં સ્થાયી થયાં છે. હાલ ફ્લોરિડા રાજ્યમાં તેઓ તેમના પતિ સાથે રહે છે.

સૌનાં મિત્ર એવાં પ્રીતિ સેનગુપ્તાએ અનેક દેશોનો અનેકવાર પ્રવાસ કરીને મૈત્રીનાં પુષ્પો ખીલવ્યાં છે. આ દરમ્યાન તેઓ અનેક વિશ્વવિખ્યાત મહાનુભવોના સંપર્કમાં પણ આવ્યાં છે. ઉત્તરધ્રુવની હાડ ગાળી નાખે તેવી બર્ફિલી ભૂમિમાં, ત્યાં સુધી સાથે પહોંચેલા દસ સભ્યોની ટુકડી વચ્ચે ભારતનો ધ્વજ લહેરાવીને વંદન કરતી એકમાત્ર નારી તરીકે અનેક માટે વંદનીય બની રહેલાં પ્રીતિ સેનગુપ્તા ગુજરાતીઓનું ગૌરવ છે.

Email: preetynyc@aol.com

: : વજ્ર સમ કઠોર, કુસુમ સમ ઋજુ : :

પુથ્વી પરના ભ્રમણ દરમ્યાન જોયેલી અસંખ્ય નદીઓ – સાબરમતી, હડસન અને વચમાં હુગલી, વોલ્ગા, એમેઝોન, ઓકાબુકો, મિસિસિપિ જેવી અનેક – તે બધીમાં ઘણું ઘણું પાણી વહી ગયું છે, ને સાથે, જીવનનાં વર્ષો, નાનકડા શઢવાળી નાવની જેમ, એ પ્રવાહ પર ડગમગતાં ગયાં છે. સરળ વહેણ પર આનંદની, તેમજ તોફાન દરમ્યાન ભયની ઘણી બધી પળો યાદ પણ નથી; બલ્કે, એમને ભૂલવાનો ઉદ્યમ જ વધારે રહ્યો છે.

અલબત્ત, અમેરિકામાંનાં શરૂઆતનાં દસેક વર્ષો દરમ્યાન દેશ-ઝુરાપો ઉત્કટ રહ્યો, આગલી યાદો મનમાં જકડાયેલી રહી, અને વિયોગનાં, વિયુક્તિનાં, વિચ્છેદનાં આંસુ સતત વહેતાં રહ્યાં. પણ ખૂબ ધીરે ધીરે કરતાં, જીવન વિષેની સમજણ વિકસતી ગઈ, અને દરેક બાબતની સ્વીકૃતિનો અભિગમ સ્થાયી થયો. અલબત્ત, આ દરમ્યાન જીવ મુંઝાતો પણ રહ્યો, કે હું કોણ છું? પછી એક સૉનેટમાં કૈંક આમ લખ્યું, કે મારા અસ્તિત્વની ગરિમા ક્યાં કેન્દ્રસ્થ થયેલી છે? – પૂર્વમાં કે પશ્ચિમમાં? છેલ્લે, પરિવર્તન પામેલી આંતર્ચેતનાની સમજણ વ્યફ્ત થઈ છે, કે મારા મનનું વિશ્વ દિશા ને દેશોની સીમાઓથી પરે, અસામાન્ય રીતે, સ્થિત છે.

+                         +                         +

સૌ પ્રથમ અમેરિકાના મહાનગર ન્યુયોર્કના જે.એંફ.કે. વિમાનમથકે ઊતરી ત્યારે આછા ભૂરા રંગની સાડી પહેરેલી, એવું હજી આછું આછું યાદ છે. સાડી શું કામ પહેરી હશે? ઘેર તો હંમેશાં ફ્રૉક જ પહેરતી હતી. પણ મનમાં શું એમ હશે કે કયાંક જઈએ છીએ, તો તેયાર થવું જોઈએ? એ પ્રારંભિક કાળમાં કોઈને હજી કશો ખ્યાલ જ ક્યાં હતો અમેરિકા આવવું એટલે શું તેનો?

અમેરિકા-પ્રવેશ માટેના સાઠના દાયકાનાં છેલ્લાં વર્ષોના નિયમ પ્રમાણે પાંસળીના એંફસ-રેનું
મોટું પેકેટ હાથમાં હતું, તે ય યાદ છે. અમદાવાદથી નીકળતાં ખૂબ રડી હતી, પણ પછી, મુંબઈથી ન્યુયોર્ક સુધીમાં, વિમાનમાં એકલાં બેઠાં બેઠાં, નિરાધારપણે, આંસુ વધ્યાં હતાં કે નહીં, તેનું કોઈ સ્મરણ નથી. જે.એફ.કે.થી બીજી ફલાઇટને માટે બીજા એરપોર્ટ પર જવાનું હતું. ત્યારે તો જેનું નામ પણ ખબર નહતી એ લગવાર્ડિયા એરપોર્ટ પર કઈ રીતે જવાનું તે હું ક્યાંથી જાણં? એંરલાઈન દ્વારા ત્યાં લઈ જવાની ગોઠવણ થઈ હતી, એવો કૈંક ખ્યાલ છે.

+                         +                         +

એમ નહતું કે ભારતમાં | ગુજરાતમાં| અમદાવાદમાં જીવન સંકુચિત હતું. બીલકુલ નહીં. જીવન સાધન-સંપન્ન અને આધૂનિક હતું, મોટા બંગલામાં રહેવાનું હતું, કામ કશું જાતે કરવાની જરૂર જ નહીં. રસોડામાં તો મહારાજ- એટલેકે બ્રાહ્મણ રસોઇયા હોય, ત્યાં તો જવાય જ નહીં, ને તેથી રસોઈ શીખવાનો પ્રશ્ર જ નહતો. પણ બીજી પ્રવૃત્તિઓ ક્યાં ન હતી?

જાતજાતની કળાઓ શીખી, બહોળું વાંચન રહ્યું, ને વર્ષમાં બે-ત્રણ વાર બહારગામ જવાનો રિવાજ હતો. આ બધી દિશાઓ ઘરમાંથી, કુટુંબ દ્વારા જ, ખુલતી ગઈ હતી.

કળાઓ લઈએ તો ભરતકામ જેવું તો મમ્મીએ જ પાસે બેસાડીને શીખવાડવા માંડ્યું હોય. ચિત્રકામ શીખી, ચિત્રો કર્યા, ને મમ્મીના કેટલાયે સાલ્લા પર બોર્ડર, પાલવ ને બુટ્ટા મે ચિતરી આપ્યાં હતાં. શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવા માંડ્યું. પછી મારું મન રવીન્દ્ર-સંગીત તરફ અને ઉર્દુ ગઝલો તરફ ખેંચાયું. એ બંને રીતની ગાયકી હું કૈંક ઊંડાણથી શીખી, ને એ બંને ભાષાઓનો અભ્યાસ પણ જીવનભરનું આકર્ષણ બનીને રહ્યો છે.

સ્કૂલમાં ભરતનાટયમ્‌ નૃત્યના ક્લાસ શરૂ થયા, તો તરત મને એમાં દાખલ કરી દીધી. નાટકમાં પણ ખૂબ રસ હતો. એક બાજુ હું ખૂબ શરમાળ. આંખો ઊંચી ના થાય, અને બીજી બાજુ સ્ટેજ ઉપર પાત્રને પ્રોજેફ્ટ કરી શકતી. કોલેજમાં પણ નાટક કર્યા. હજી એક કળા છે, જે હું શીખી, અને એમાં ખૂબ પારંગત થઈ. એ કળા તે બાટિક. હું નવા નવા રંગોના સંમિશ્રણ કરવા લાગી, અને રેશમી સાડીઓ બનાવવા લાગી. અન્યો તરફથી ઓર્ડર પણ મળવા માંડ્યા. પછી તો હું મિલની છાપેલી સાડી પહેરું તોયે બધાં પૂછે, “આ તેં કરી છે?” આવું સાંભળીને મનમાં બહુ ખુશી થાય !

ભણવામાં પણ બહુ જ મઝા પડે, ને નંબર બીજો તો આવે જ. લખવાનું પણ શરૂ થઈ ગયેલું. સ્કૂલમાં હતી ત્યારથી જ પ્રવાસ-નિબંધ તેમજ કાવ્યો લખતી હતી, ને શાળાના સામયિકમાં તેમજ બીજે ક્યાંક ક્યાંક છપાતાં પણ હતાં. કોલેજ દરમ્યાન એક અંગ્રેજી છાપામાં લખતી થઈ હતી. વળી, નાનાં નાટકો લખીને મિત્રો સાથે ભજવ્યાં પણ ખરાં! આમ મૌલિક સર્જન થવા માંડ્યું એના કારણમાં કદાચ મારું અનવરત વાંચન હશે. ગુજરાતી, હિન્દી, બીજી ભાષાના ગુજરાતી અનુવાદો, અને અંગ્રેજી સાહિત્યનાં ખૂબ પુસ્તકો વાંચ્યાં. વર્ષગાંઠ પર શું જોઈએ છે, એમ પુછવામાં આવે, તો તરત જવાબ હોય, “ચોપડીઓ !”

અમદાવાદમાં કોઈ પણ કાર્યક્રમ હોય, અને એને વિષે છાપામાં વાંચ્યું હોય, અથવા રસ્તા પર એની જાહેરાતનું બોર્ડ જોયું હોય, ને એ જોવા જવાનું મન થયું હોય. પછી ઘેર આવીને જોઉં તો મમ્મીએ ટિકિટો મંગાવી જ લીધી હોય.. ક્યારેક અંગ્રેજી, કે હિન્દી નાટક કે વાતીલાપ હોય, કે બંગાળી ફિલ્મ આવી હોય, તો અચૂક જોવા-સાંભળવા જવાનું.

આ રીતે વિવિધ બાબતો શીખવાનું, જોવાનું, જાણવાનું, સમજવાનું નાનપણથી જ શરૂ થયેલું. ત્યારે તો મનમાં સ્પષ્ટ કોઈ જ ખ્યાલ ન હતા, કે ન હતી આટલા બધા શોખ ને રસને લીધે પણ જાત માટેની હોશિયારી કે સભાનતા. જીવનમાં ખાસ્સો વિરોધાભાસ હતો એમ તો – એક બાજુ પ્રવૃત્તિઓનો પાર નહીં, ને બીજી બાજુ મોટાં કહે તેમ જ કરવાનું, ને શિસ્ત રાખવાની. વળી, હું માનું છું કે મારા ગાંધીવાદી પિતા તરફથી હું આદર્શવાદ (Idealism) પામી, ને મારાં કળાપ્રિય મા પાસેથી સૌદર્યવાદ (Aesthetics). જેમ દરેક સુંદર વસ્તુ ગમતી થઈ, તેમ કરુણા તે અનુકંપાના, તથા ગમતું બધું ખરીદવાની બિન-જરુરિયાત માટેના સિદ્ધાંત મનમાં સ્થાયી થતા ગયા. વિવેકાનંદ અને ગાંધીજી વાંચતી હતી, મન પર એની છાયા, તેમજ સાદગી હંમેશાં માટે રહ્યાં.

છેક શરૂઆતથી જાણે કેટલાંક દ્વન્દ્વ મારા જીવનનો, તેમજ મારા વ્યક્તિત્વનો, ભાગ બનેલાં છે. જેમકે, વલણ હંમેશાં ગંભીર હોય છે, પણ એને લીધે મનમાં સહજ આનંદની ગેરહાજરી નથી હોતી. વળી, કાળક્રમે બીજાં દ્વન્દ્વ ચિત્તમાં આલેખાતાં ગયાં, જેમ કે ઇન્ડિયા ને અમેરિકા, ગુજરાત ને બંગાળ, ગાંધી ને ટાગોર, સરદાર પટેલ ને વિવેકાનંદ, અમદાવાદ ને ન્યુયોર્ક શહેર; ને સૌથી વધારે તો, લેખન અને પ્રવાસ, એટલેકે ઘર અને આખી દુનિયા. લેખનને લીધે મને ઘરમાં રહેવાનું કારણ મળ્યું, તો પ્રયાણોને લીધે વિશ્વ આખાને પામી શકી. તેથી જ વિરોધી જેવા આ શબ્દો – કે મનોમન મક્કમ નિર્ધારયુક્ત (વજૂ સમ દૃઢ) પણ ખરી, અને ઊંડી સંવેદનશીલતાયુક્ત (કુસુમ સમ ઋજુ) પણ ખરી.

જે આવશ્યક નહોતું બન્યું તે હતું કૃત્રિમ ધાર્મિકતાનો આગ્રહ. મમ્મી એમનાં જમાના અને જીવન પ્રમાણે ધર્મ અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓને અનુસરતાં. હું મન થાય ત્યારે હાજરી આપતી, પ્રસાદનો આનંદ લેતી, પણ કોઈ કિયાકાંડ કરવાની કે શીખવાની ફરજ પડી નહતી. ચોક્કસ, રામાયણ-મહાભારતની તથા અન્ય પૌરાણિક કથાઓ હંમેશાં સાંભળવા મળતી જ, અને ઘરમાં રોજ ગવાતાં પદો, શ્લોકો અને ભજનો પણ આપોઆપ મુખસ્થ થતાં ગયાં.  આ થયું વૈષ્ણવ ઘરની સ્વાભાવિક સંસ્કૃતિનું મનની અંદરનાં મૂળ સુધીનું સિંચન.

આ આખી વાત છે તો એક વ્યક્તિનાં સર્વ-સાધારણ જીવનની, પણ જે અર્થઘન બાબત છે તે આ, કે નાનપણમાં જે જે જાણ્યું, જે રસ વિકસ્યા, જે મૃલ્યો કેળવાયાં તે બધું જ એ સાંસ્કૃતિક મૂળના આધારરૂપ રહ્યું. પરદેશમાંના લાંબા વસવાટ પછી, તથા એક નહીં, અનેક પર-દેશોનાં વિશિષ્ટ પાસાંને સમજ્યાં, ને ક્યારેક અપનાવ્યા પછી પણ, એ મૂળ ઊંડાં ઊતરતાં રહ્યાં. એ ક્યારેય સૂકાયાં નહીં, બલ્કે ફાલતાં રહ્યાં.

સ્વ-મહત્ત્વના કે કોઈ મહત્ત્વાકાંક્ષાના કશા પણ ખ્યાલ નહતા, પણ એ કુટુંબદત્ત મૂળનું જેટલું ઊંડાણ રહ્યું તેટલો એમનો વ્યાપ પણ થતો ગયો. તેથી, હું જેટલી ભારતીય રહી તેટલી જ સર્વ-દેશીય પણ  બનતી ગઈ. આ જે પ્રક્રિયા અને પરિણામ હું પામતી રહી તે જ છે મારા જીવનમાંનો કશો પણ વિશિષ્ટ અંશ.

+                         +                         +

હું અમેરિકા જઈ રહી હતી, આગળ અભ્યાસ માટે, અને તદ્દન એકલી. આને જ કહેવાય ફરી જન્મ લેવો તે? સાવ નવી જગ્યાએ નવી જ જિંદગી શરૂ થવાની હતી. તે વખતે તો એમ જ, કે ક્યારેય ભારત જવાનું થશે જ નહીં. એ વાસ્તવિકતાનો ખ્યાલ અત્યંત કારમો હતો. ખરેખર તો, દેશ છોડતાં પહેલાંના ઘણા મહિનાઓથી જીવ કલ્પાંત કરવા લાગ્યો હતો, કે આ ધરતીથી દૂર જવાનું છે?, આ હવાથી દૂર થવાનું છે?

ન્યુયોર્કના વિમાન-મથકે કોઈ લેવા આવનારું હતું નહીં. જ્યાં ભણવાનું હતું ત્યાં કોઈ ઓળખીતું હતું નહીં. પહેલા કેટલાક દિવસ વ્હાય.ડબલ્યુ. સિ.એ.માં રહી. પાણી યે ના ભાવે, અને શાકાહારી ખાવાનું ક્યાં મળે તે પણ ખબર ન હતી. સારું હતું કે નાની ઉંમરે ઓછું ખાઈને, નહીં ખાઈને ચલાવી લેવાતું હતું. પછી કોઈ અમેરિકન દપતીના ઘરમાં રૂમ ભાડે લીધો. ત્યાં રસોડાની સગવડ હતી, પણ રસોઈ કરતાં કોને આવડતું હતું? કાચું-કોરું બનાવી-ખાઈને દહાડા કાઢ્યા હશે, એમ માનું છું. એક વાત યાદ છે કે મહિનાઓ સુધી ક્યાયે ઘઉનો લોટ દેખાયો નહતો. મેંદાના લોટની ભાખરી બનાવીને ખાધા કરી હતી, ને પેટમાં દુઃખાવો થઈ આવ્યો હતો. વળી, બધું કામ જાતે કરવાના પણ આ દહાડા હતા. ટુવાલ, ચાદરો ને બીજાં
કપડાં હાથે ધોતી હતી. ઈસ્ત્રી નહતી, તો કપડાં સરખાં વાળીને ખુરશીની ગાદી નીચે મૂકી દેતી. એના પર બેસતાં રહેવાથી ઈસ્ત્રી થઈ જતી !

કોલેજ જવા માટે એક મોટો રસ્તો ઓળંગી, એ પછીના રસ્તા પરથી બસ લેવાની, એટલું જાણી લીધું હતું. કૅમ્પસ પર ગાડીઓનો પાર નહીં. અહીં બધાં પોતાની ગાડી લઈને આવે? આવો પ્રશ્ર પહેલાં પહેલાં થતો રહેલો. પછી એ રીતથી ટેવાઈ જવાયું. અમેરિકાના જીવનની જાતજાતની વાસ્તવિકતા જોવા-સમજવાની આ તો હજી શરૂઆત હતી. છોકરીઓ માટેની કોલેજ હતી, એટલે રૂપાળી ગોરી છોકરીઓ કેમ્પસના બગીચા જેવા કમ્પાઉન્ડમાં દેખાતી રહેતી. મારે કેટલીક સરસ મૈત્રી થઈ ત્યાં.

ભણવાનું તો ખૂબ મોંઘું લાગે. તો ડીનની સાથે વાત કરતાં મારે માટે કોઈ ઉપાય શોધાવા લાગ્યો. વિચાર કરીને, ફીને બદલે, કાલિદાસનું “શાકુંતલ’ અને રવીન્દ્રનાથનું “ગીતાંજલિ” પુસ્તક (બંને અંગ્રેજીમાં) ભણાવવાની સ્કોલરશિપ મને આપવામાં આવી. ભારતની બહાર ભણાવવાની રીત બહુ જુદી હોય, તે મારે સમજવું ને શીખવું પડ્યું. હજી તો હમણાં જ, આ પહેલવહેલી જ મેં અમેરિકાની કોલેજ જોઈ હતી. અમેરિકન યુવતીઓ ખૂબ ધ્યાનપૂર્વક મને સાંભળતી રહી, અને કેટલીકે વાર્ષિક નિબંધોમાં આ અનુભવને અત્યંત ઊંડો અને અર્થપૂર્ણ તરીકે વર્ણવ્યો.

આમ પૈસાની તાણ, પણ કૉર્લેજના રસ્તામાં આવતા એક થિયેટરમાં જો ઍડવર્ડ આલ્બિ કે ટૅનૅસિ વિલિયમ્સ જેવા અમેરિકન લેખકોનાં સાહિત્યિક નાટકો પરથી બનેલી ફિલ્મ ચાલતી દેખાય તો પાછાં જતાં બસમાંથી ઊતરી જાઉં, ને એ ફિલ્મ જોઉં ત્યારે જ જાણે મનમાં શાંતિ થાય! અલબત્ત, ઘણો આનંદ પણ. હું અંગ્રેજી ને હવે અમેરિકન સાહિત્યની અભ્યાસી, તેથી આવી ફિલ્મો જોઈને જાણે જીવને પોષણ મળે.

અમેરિકામાંના પહેલા જ વર્ષમાં એક અત્યંત મોટું સદ્‍ભાગ્ય મને મળ્યું. હવે તો યાદ નથી, કે છએક મહિનાની અંદર જ મેં, અમેરિકામાં સ્થાયી થવા માટે જરૂરી એવા, “ગ્રીન કાર્ડ” માટે અરજી કરવાનો વિચાર કયાંથી કર્યો હશે. તે કાળે પાંચ વર્ષ રહેવું પડે તેવા કોઈ નિયમ હતા. દોઢેક મહિનામાં ઈન્ટરવ્યુ પણ આવી ગયો. મને પુછવામાં આવ્યું, “અમેરિકામાં રહીને શું કરવા માગો છો?’ મારામાં આમ તો ખાસ કોઈ વહેવારુ બુદ્ધિ નહીં. ઉછરેલી જ કુટુંબની સુરક્ષિતતામાં. પણ એ ઘડીએ મને જે જવાબ સૂઝ્યો એણે અમેરિકામાં રહેવાની સમસ્યાનો નિકાલ કરી આપ્યો. મેં (કશા અણધાર્યાં) ડહાપણપુર્વક કહ્યું હતું, “હું ટીચર બનવા માગું છું.” ઈમિગ્રેશન ઓફીસરને એ જવાબ સંતોષકારક લાગ્યો હશે, તે મારી અરજી સ્વીકારાઈ ગઈ. બીજાં કેટલાંક અઠવાડિયાંમાં, પરવાનગીની સાબિતીરૂપે, ભૂરા રંગનું “ગ્રીન કાર્ડ” મારા
હાથમાં આવી ગયું.

અરજી કર્યા પછી ત્રણ જ મહિનામાં મને આ પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ હતી. જિંદગીમાં પહેલી જ વાર મેં જાતે કશું પણ અગત્યનું વિચાર્યું હતું, એને અંગે આવશ્યક ગોઠવણ કરી હતી, અને સફળ પરિણામ મેળવ્યું હતું. ને આ હતો મારા નિજી જીવનમાંનો પહેલો ‘જાદુઈ’ અનુભવ. જાણે મારા જીવનની નોકાનું સુકાન હવે મારા પોતાના હાથમાં હતું.

હવે હું નોકરી કરી શકું તેમ હતી, પણ હજી માંડ થોડા પૈસા હતા, ને કોઈ પાશ્ચાત્ય કપડાં પણ નહીં. ઘેર રોજ પહેરતી હતી તેવાં કોઈ ફ્રૉક કે સ્કર્ટ હું સાથે લાવી નહતી. કેમ્પસ પર તો ઘેરથી લાવી હતી તે રેશમી સાડીઓ હું પહેરતી. એકાદ ડ્રેસ ખરીદી શકાત, પણ રોજ નોકરીમાં તો કેટલાં બધાં કપડાં જોઈએ. તેથી નોકરી શોધવા જતાં હું ચુડીદાર-ફૂરતું પહેરતી હતી. એ કાળે “ગ્રીન કાર્ડ” મેળવવામાં ખાસ કોઈ નિયમ ન હતા, પણ નોકરી પર સ્ત્રીએ શું પહેરવું તેના નિયમો હતા ! ચુડીદાર એટલે પેન્ટ કહેવાય, અને એ સમયે સ્ત્રીઓને ઓંફીસોમાં પેન્ટ પહેરવાની છૂટ ન હતી. છતાં, કોઈ બૅન્કમાં કે મોટી ઓફીસમાં તો નહીં, પણ એક નાની જગ્યાએ નોકરી મળી તો ગઈ. પણ થોડા જ વખતમાં એ છોડી દઈને મેં ન્યૂયોર્ક જતાં રહેવાનો નિર્ણય કર્યો.

જોકે એ પહેલાં, નોકરી ત્યજીને, હું “ધ બહામાઝ’ નામના દ્વીપ-દેશમાં જઈ આવી. “ગ્રીન કાર્ડ” હતું તેથી જ અમેરિકાની બહાર જઈ શકાયું. નોકરી, કરિયર, આવકમાં રસ નહીં, પણ અન્ય સ્થાન જોવામાં ત્યારથી જ ઘણો વધારે રસ હશે, એમ કહી શકું છું. કોલેજમાં સારી મિત્ર બની ગયેલી પામેલા “ઘ બહામાઝ’ની હતી, ને એણે મને એનાં માતા-પિતાને ઘેર જવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. આને હું મારું “અમેરિકન બાળપણ” કહું છું. પ્રવાસી તરીકેનો આ સ્પષ્ટ આરંભ હતો. પામેલા હજી પણ મારી નજીકની મિત્ર રહેલી છે. એ ઈગ્લંડમાં વસે છે, ને એનાં વર અને દીકરીઓને માટે હું કુટુંબની સદસ્ય છું.

ક્રમશઃ