પ્રકૃતિની પાંખો
હીત વોરા
જ્યારે મેં પહેલી વાર શોખ તરીકે પક્ષી જોવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે હું એક પક્ષી ઘણાં સમયથી જોવા ઇચ્છતો હતો, જેનું નામ ભારતીય ગ્રે હોર્નબિલ, અથવા જેને આપણે ગુજરાતીમાં ચિલોત્રો તરીકે ઓળખીએ છીએ. આ પક્ષી પહેલા સૌરાષ્ટ્રમાં જોવા મળતા હતા, પણ હવે સૌરાષ્ટ્રના આકાશમાંથી ગાયબ થઈ ગયા છે. તેથી જ્યારે મને ખબર પડી કે હું અમદાવાદમાં મારી નાનીને મળવા જઈ રહ્યો છું, ત્યારે હું રોમાંચિત થઈ ગયો જૂનાગઢ અને કચ્છમાં સહેલાઈથી ન જોવા મળતા આ પક્ષીને જોવા ની તક મને અમદાવાદ માં મળશે!
સફર પહેલાં, મેં ઇબર્ડ રેકોર્ડ્સ તપાસ્યા અને નાનીના ઘરથી નજીક આશાસ્પદ તળાવો શોધી કાઢ્યા અને મારા નાના ભાઈ-બહેનો સાથે ચિલોત્રાની શોધમાં નીકળી પડ્યો.
પહેલું તળાવ નિરાશાજનક હતું: ધૂંધળું, ગટરથી ભરેલું અને નિર્જીવ, સિવાય કે બે નાની ડૂબકી (little grebe). પરંતુ એક સાંકડી ગલી અમને એક આશ્ચર્યજનક કળણ તરફ દોરી ગઈ – કદાચ વરસાદી પાણીના આ ખાલી પ્લોટ માં ભરાવાના કારણે શહેરની વચ્ચે આવું પરિસરતંત્ર સર્જાયું હશે એવું મેં ધાર્યું. તે જીવનથી ભરપૂર હતું: પેઇન્ટેડ સ્ટોર્ક્સ, જાંબલી બગલા, યુરેશિયન કૂટ્સ, બતક જેવા અનેક પક્ષીઓ ત્યાં જોયા. જેમ જેમ અમે આ ભીના મેદાનની નજીક એક રસ્તાના કિનારે આવેલા મોટા ઝાડ પાસે પહોંચ્યા, મેં મારા ભાઈ-બહેનોને શાંત રહેવા કહ્યું કારણ કે હોર્નબિલ શર્મિલા અને સંવેદનશીલ હોય છે પરંતુ હું વાત પૂરી કરી શકું તે પહેલાં, મારી બહેને કરેલા ઈશારા તરફ જોયું તો, એક મોટું પક્ષી, ચિલોત્રો! ઉડાન ભરી – ધીમા, ભારે પાંખોના ધબકારા સાથે ઊડતું સામે જ એક વડલે આવી બેઠું.થોડીવાર પછી, તેનો જોડીદાર તેની પાછળ આવ્યો, અને તે વડલાના ટેટા ખાવા લાગ્યા! મારા જોત જોતામાં જ બેલીડી એ ઉડાન ભરી અને દૂર બીજા ઝાડવા તરફ જતા રહ્યા પણ મારા મનમાં તેમની આ યાદી મુકી ગયા!
પરિવાર પ્રત્યેની નિષ્ઠા અને વિશ્વાસનું આ નોંધપાત્ર વર્તન,જ્યાં નર તેના સાથી અને સંતાન માટે અથાકપણે પોતાની ફરજ નિભાવે છે, તે વફાદારી, જવાબદારી અને પારિવારિક બંધનનું સાંસ્કૃતિક પ્રતીક બની ગયું છે.
ભારતીય ગ્રે હોર્નબિલ બીજ ફેલાવનાર તરીકે ઇકોસિસ્ટમમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. વિવિધ ફળો ખાઈને, આ પક્ષીઓ ગ્રામ્ય તથા શહેરી વિસ્તારની આસપાસના જંગલના પટ્ટાઓ અને લીલા કોરિડોરના પુનર્જીવનમાં મદદ કરે છે. તેમના આહારમાં જંતુઓ, નાના સરિસૃપ અને ક્યારેક પક્ષીઓના ઈંડાનો પણ સમાવેશ થાય છે, જે સ્થાનિક આહાર શૃંખલાને સંતુલિત કરવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે. તે કુદરતી પોલાણવાળા મોટા વૃક્ષો પર માળો બનાવવા આધાર રાખે છે.
પરંપરાગત રીતે જંગલમાં રહેતા હોવા છતાં, ભારતીય ગ્રે હોર્નબિલ્સે શહેરી વાતાવરણમાં નોંધપાત્ર અનુકૂલન સાધી લીધું છે.અમદાવાદ જેવા શહેરોમાં, તેઓ ઘણીવાર ઉદ્યાનો, જૂના મંદિરના મેદાનો, બગીચાઓ અને રહેણાંક વિસ્તારોની નજીક જોવા મળે છે જે હજુ પણ આપણી વૃક્ષની પ્રજાતિઓને ટેકો આપે છે. જોકે, તેમનું શહેરી જીવન પડકારો વિનાનું નથી. શહેરી વિકાસને કારણે મોટા અને પોલાણ વાળા પરિપક્વ વૃક્ષો ઘટી ગયા છે અને તેની બદલે સુશોભન માટે ઉગાડેલા વિદેશી વૃક્ષોના વાવેતરને કારણે ખોરાક અને આશ્રય આપે તેવી જગ્યાઓમાં ઘટાડો થયો છે. ધ્વનિ પ્રદૂષણ, વાહનોની વધતી જતી અવરજવર અને ઘટતી લીલી જગ્યાઓ હોર્નબિલ્સ માટે સલામત સંવર્ધન સ્થળ શોધવાનું મુશ્કેલ બનાવે છે.
એક સમયે સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં સામાન્ય રીતે જોવા મળતા, ભારતીય ગ્રે હોર્નબિલની વસ્તી નિવાસસ્થાનના વિભાજન, માળાના વૃક્ષોનું નુકશાન અને શહેરી વિસ્તરણને કારણે ઘટીને શૂન્ય નજીક પહોંચી ગઇ હતી.હોર્નબિલની ઇકોલોજીકલ ભૂમિકાને સમજીને, ગુજરાત વન વિભાગે ગીરમાં હોર્નબિલના પૂનઃસ્થાપન માટેનો કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો. ઓક્ટોબર ૨૦૨૧ માં ૫ પક્ષીઓની પ્રથમ બેચ છોડવામાં આવી હતી, ત્યારબાદ ડિસેમ્બર ૨૦૨૧ અને ફેબ્રુઆરી ૨૦૨૨ માં વધુ પક્ષીઓ છોડવામાં આવ્યા હતા – કુલ ૨૦ પક્ષીઓ મુકાયા. કેટલાક પક્ષીઓ પર દેખરેખ માટે સોલાર પાવર્ડ સેટેલાઇટ ટ્રાન્સમીટર ફીટ કરવામાં આવ્યા હતા. ઓગસ્ટ ૨૦૨૪ સુધીમાં, ઓછામાં ઓછી ત્રણ જોડી જંગલમાં સફળતાપૂર્વક પ્રજનન કરી ચૂકી હતી, જે આ પ્રદેશમાં પ્રજાતિના પાછા ફરવા માટે એક આશાસ્પદ પગલું છે.
ભારતીય ગ્રે હોર્નબિલ વફાદારી, અનુકૂલનક્ષમતા અને પર્યાવરણીય સંતુલનનું પ્રતીક છે. અમદાવાદના કોંક્રિટ જંગલોમાં ઉડવાથી લઈને ગીરના જંગલોમાં માળો બાંધવા સુધી, તે આપણને યાદ અપાવે છે કે થોડા પ્રયત્નોથી, ખોવાયેલી પ્રજાતિઓ પણ પાછી આવી શકે છે અને ખીલી શકે છે. જેમ જેમ શહેરો વિકસે છે અને જંગલો સંકોચાય છે, તેમ તેમ નિવાસસ્થાન સંરક્ષણ, અને સાંસ્કૃતિક જાગૃતિ દ્વારા આવી અનુકૂલનશીલ પરંતુ સંવેદનશીલ પ્રજાતિઓનું રક્ષણ કરવું માત્ર જરૂરી જ નહીં – પણ ખૂબ જ ફળદાયી પણ બને છે.
શ્રી હીત વોરાનો સંપર્ક heetvora21@gmail.com વીજાણુ સરનામે થઈ શકે છે.
વેબ ગુર્જરી 