ફિલ્મી ગીતોમાં વિવિધ વાદ્યોના પ્રદાન વિશેની શ્રેણી
પીયૂષ પંડ્યા, બીરેન કોઠારી
ઉપર દર્શાવેલી આ વાદ્યોની તસવીરો પરથી ખ્યાલ આવે છે કે બન્ને ખુબ જ સાદી સંરચના ધરાવે છે. એકતારામાં એક તુંબડા સાથે જોડાયેલી ગ્રીવા સાથે એક તાર બાંધેલો હોય છે. અપવાદરૂપ કિસ્સામાં બે તાર પણ હોઈ શકે છે. કલાકાર એકતારાને ચોક્કસ સૂર સાથે મેળવી, પોતાના હાથની આંગળી વડે અથવા નખલી જેવા સાધન વડે આ તારને છેડી અને સાથે ગાતા હોય એવું મહદઅંશે જોવા મળે છે. નોંધનીય છે કે એકતારા વડે કોઈ એક સમયે એક જ સૂર વગાડી શકાય છે.
રાવણહથ્થાની રચના તો હજી પણ સાદી હોય છે. મોટે ભાગે નાળીયેરની કાચલીને ઉપયોગે લઈને બનાવેલા તુંબડા સાથે એક ડાંડી જોડવાથી બનતી રચના સાથે એક અથવા વધુ તાર બાંધેલા હોય છે. લાકડાની પાતળી પટ્ટીને કમાનાકારે વાળી, તેના બન્ને છેડે ઘોડાના વાળ બાંધી બનાવાતી ‘ગજ’ કહેવાતી રચના વડે એ તારને ઝંકૃત કરી, સ્વર નીપજાવવામાં આવે છે. બીજા હાથની આંગળીઓ થકી ચોક્કસ સ્થાન ઉપર તારને ગ્રીવા સાથે દબાવી, ધાર્યા સૂર છેડી શકાય છે. આમ, અત્યંત સાધારણ જણાતા આ વાદ્ય વડે ગાયકીનો સંગાથ કરી શકાય છે અથવા તેને સ્વતંત્ર રીતે પણ વગાડી શકાય છે. તસવીરમાં જોઈ શકાતો રાવણહથ્થો સાવ સાદી રચના ધરાવે છે. જો કે સમય વિતતાં મૂળ રચનાને વફાદાર રહીને સુધારા-વધારા થતા આવ્યા છે.
કોઈ પણ સમયે સમગ્ર ગીતમાં આ વાદ્ય વાગતાં રહે એવાં ઉદાહારણો ઓછાં છે. ખાસ કરીને એકતારાનો ઉપયોગ થયો હોય એવાં તો જૂજ. રાવણહથ્થો મોટે ભાગે મેળાના દૃશ્યમાં કે પગપાળા ફરીને કોઈ વસ્તુ વેચનાર કલાકાર ઉપર ફિલ્માંકન કરાયું હોય એ પરિસ્થિતિમાં વધુ જોવા મળે છે, આવાં ગીતોમાં જે તે વાદ્યને પણ પરદા ઉપર વગાડાતું દાર્શાવવામાં આવે છે. અલબત્ત, પરદા ઉપર વગાડાતું અને વાસ્તવમાં વાગાડાતું વાદ્ય આલગ હોય એવી શક્યતા પૂરેપૂરી.
હવે જેમાં આ બેમાંથી કોઈ એક તંતુવાદ્યનો ઉપયોગ થયો હોય તેવાં કેટલાંક ફિલ્મી ગીતો સાંભળીએ.
૧૯૫૫ની અત્યંત સફળ ફિલ્મ દેવદાસના ગીત ‘આન મીલો આન મીલો શામ સાંવરે’માં એકતારાના સ્વર સાંભળી શકાય છે. પરદા પરના કલાકાર વગાડી રહ્યા છે તે બંગાળ આસપાસના વિસ્તારોમાં જોવા મળતો એકતારો છે, જે લાક્ષણિક એકતારા કરતાં રચનામાં સહેજ અલગ પડે છે. સ્વરબાંધણી સચીનદેવ બર્મનની છે.
ફિલ્મ યાદગાર(૧૯૭૦)માં કલ્યાણજી-આણંદજીનું સંગીત હતું, તેના ગીત ‘એકતારા બોલે તૂન તૂન’માં એકતારાના સ્વરો કાને પડે છે. નાયકના હાથમાં જોવા મળતો એકતારો સામાન્ય રીતે જોવા મળતા એકતારાની સરખામણીએ કદમાં નાનો જણાય છે.
*** *** *** *** ***
ફિલ્મ દો આંખેં બારાહ હાથ (૧૯૫૭)માં નાયિકાને ગ્રામ્યવિસ્તારની અલ્લડ યુવતિ તરીકે દર્શાવવામાં આવી હતી. તે ફિલ્મનાં બે ગીતો પ્રસ્તુત છે. બન્નેના વાદ્યવૃંદમાં રાવણહથ્થાને પ્રાધાન્ય અપાયું છે. સંગીત વસંત દેસાઈનું છે.
‘સૈયાં જૂઠોં કા બડા સરતાજ નીકલા’
‘તક તક ધૂમ ધૂમ તક તક ધૂમ ધૂમ’
૧૯૫૯માં પરદા ઉપર રજૂ થયેલી ફિલ્મ ઉજાલામાં શંકર-જયકિશનનું સંગીત હતું. સામાન્ય રીતે ભારે ભરખમ વાદ્યવૃંદ પસંદ કરનારા આ સંગીતકારોએ ઉક્ત ફિલ્મના ગીત ‘તેરા જલવાં જીસ ને દેખા’માં રાવણહથ્થાને સુપેરે ઉઠાવ આપ્યો છે. પરદા ઉપર એક પુરુષ કલાકાર વાયોલીન વગાડી રહેલા દેખાય છે, પણ સૂર રાવણહથ્થાના છે.
૧૯૭૦ના જ વર્ષમાં પ્રદર્શિત થયેલી ફિલ્મ પેહચાનના ગીત ‘બસ યેહી અપરાધ મૈં હર બાર કરતા હૂં’માં નાયક રાવણહથ્થો વગાડતા જોઈ શકાય છે. સ્વરરચના શંકર-જયકિશનની છે.
ફિલ્મ દુશ્મન(૧૯૭૧)નું સંગીત લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલે તૈયાર કર્યું હતું. ઉક્ત ફિલ્મના ગીત ‘દેખો દેખો દેખો બાઇસ્કોપ દેખો’ માં નાયિકા રાવણહથ્થો વગાડતી જોઈ શકાય છે.
રાવણહથ્થાનું પ્રાધાન્ય ધરાવતું વધુ એક ગીત માણીએ. ૧૯૭૨ની ફિલ્મ રાજાજાનીમાં લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલનું સંગીત હતું. તેના ગીત ‘દુનિયા કા મેલા, મેલે મેં લડકી’માં રાવણહથ્થાના અંશો સ્પષ્ટપણે સાંભળી શકાય છે. વળી એક સ્ત્રી કલાકારના હાથમાં રાવણહથ્થો જોઈ શકાય છે.
૧૯૭૩ની ફિલ્મ હીરાનું સંગીત કલ્યાણજી-આણંદજીના માર્ગદર્શનમાં તૈયાર થયું હતું. આ ફિલ્મના ગીત ‘મૈં તુઝ સે મીલને આયી મંદીર જાને કે બહાને’ના વાદ્યવૃંદમાં રાવણહથ્થાનું પ્રાધાન્ય જણાય છે.
આ કડીના સમાપનમાં રાવણહથ્થાના પ્રભાવક અંશો ધરાવતું ફિલ્મ મંથન(૧૯૭૬)નું એક ગીત ‘મેરો ગાંવ કાંઠા પારે’માણીએ. સંગીતનિર્દેશન વનરાજ ભાટીયાનું છે.
આવતી કડીમાં નવા વાદ્ય સાથે મળીશું.
નોંધ :
૧) તસવીર નેટ પરથી તેમ જ વાદનની અને ગીતોની લિન્ક્સ યુ ટ્યુબ પરથી તેનો વ્યવસાયિક ઉપયોગ નહીં થાય તેવી બાંહેધરી સહિત સાભાર લીધી છે.
૨) અહીં પસંદ કરાયેલાં ગીતોમાં રસબિંદુ માત્ર અને માત્ર ચોક્કસ વાદ્ય જ છે.
૩) અહીં મૂકાયેલાં ગીતોની પસંદગી લેખકોની પોતાની છે. આ યાદી સંપૂર્ણ હોવાનો દાવો પણ નથી કે તે માટેનો ઉપક્રમ પણ નથી. તેથી અમુક ગીત કેમ ન મૂક્યું કે ચોક્કસ ગીત રહી ગયાની નોંધ લેવાને બદલે આ શ્રેણીના હેતુવિશેષનો આનંદ માણવા ભાવકમિત્રોને અનુરોધ છે.
સંપર્ક સૂત્રો :
શ્રી પિયૂષ પંડ્યા : ઈ-મેલ: piyushmp30@yahoo.com
શ્રી બીરેન કોઠારી : ઈ-મેલ: bakothari@gmail.com
વેબ ગુર્જરી 