તબીબી સારવાર અને નિદાન અંગેની આવશ્યક માહિતી

ડૉ. પુરુષોત્તમ મેવાડા,
એમ. એસ.

બાયોપ્સી (Biopsy) એ ગ્રીક શબ્દ છે. જીવતાં શરીરના અંગમાંથી નાનો ટુકડો કાપી કાઢી માઇક્રોસ્કૉપથી તપાસી રોગનું યોગ્ય નિદાન કરવા, એની વધ-ઘટ/પ્રગતિ અને પૂર્વનિદાન (Prognosis) જાણવા માટેના ટેસ્ટને બાયોપ્સી કહેવાય. (મૃતક અંગોની તપાસને શબપરીક્ષણ\ઑટોપ્સી (Autopsy/Post Mortem) કહેવાય છે.)

શા માટે કરાય?

ઘણીવાર ફક્ત તબીબી તપાસમાં રોગનું સંપૂર્ણ નિદાન શક્ય નથી હોતું, એટલે ખાત્રીપૂર્વકની નિદાન અને સારવારની પધ્ધતિ નક્કી કરવા માટે બાયોપ્સી કરવી જરૂરી છે.

ટૂંકમાં તેના ઉપયોગો નીચે પ્રમાણે હોય છે.

(૧) શરીરમાં ગાંઠ (Tumour, Mass, ? Simple-Benign or Cancer), ચાંદું (Ulcer, ? Cancer), લસીકાગ્રંથિની રસોળી (Lymph nodes, ? Tuberculosis ? Secondary Cancer), થાન (Breast)માં ગાંઠ (સાદી કે કેન્સર ?), કાળો ઊપસેલો મસો/તલ (Mole, ? Melanoma), વગેરેમાં જો કેન્સરની આશંકા હોય અથવા ભવિષ્યના રેકૉર્ડ માટે રોગની સાદી ખાત્રી માટે.

(૨) જૂનો કાયમી રોગ, દા.ત. કલેજાની સિરોસિસ (Cirrhosis of Liver), ચયાપચનના રોગો (Amyloidosis).

(૩) અંગ પ્રત્યારોપણના અવયવની સ્થિતિ, દા.ત. ગુદા/કિડનીનું પ્રત્યારોપણ (Kidney Transplant).

(૪) કાયમી ઘર કરી ગયેલું (Chronic) ચેપી (Infectious) અવયવ. જૂના નહીં મટતાં ગૂમડાં (Abscess), ઘારાં (Fistula).

બાયોપ્સીના પ્રકારો – Types of Biopsy

(૧) સંપૂર્ણ ગાંઠ કે રોગનો ભાગ સર્જરીથી કાઢી તપાસવા મોકલવો (Excision Biopsy).

(૨) રોગિષ્ઠ ભાગ/ગાંઠવાળા ભાગમાંથી નાનો ટુકડો કાપી તપાસવો. (Incision/Core/Wedge Biopsy).

(૩) સોઈ દ્વારા લેવાતી બાયોપ્સી (Needle Biopsy). ઘણી વાર આ રીત માટે બીજા ડૉક્ટર અને સાધનોનો પણ ઉપયોગ જરૂરી બને છે. (Image Guided Biopsy), જેવાં કે, સોનોગ્રાફી (Sonography/ USG), સી.ટી. સ્કાન (CTS), એમ.આર.આઈ. (MRI Scan), થાન (Breast) માટે Mammography, એક્સ રેનો ઉપયોગ કરી સ્ટીરિઓટેક્ટિક (Stereotactic Technique). ખાસ કરીને અસ્થિના રોગો અને લોહીના કેન્સર (Leukaemia)માં અસ્થિમજ્જાની બાયોપ્સી આ રીતે થાય છે.

ખાસ પ્રકારની ગોળ બ્લેડ (Trucut, Punch Biopsy)થી ચામડીની બાયોપ્સી લેવાય છે.

(૪) પાતળી સોય દ્વારા કોઈપણ ગાંઠ કે રસોળી માંથી કોસો અને પ્રવાહી ખેંચી તપાસવું. (Fine Needle Aspiration Cytology/FNAC). દા. ત. પ્રોસ્ટેટ ગ્રંથિ (Prostate Gland), Lymph Node (લસીકાગ્રંથિ) વગેરે.

(૫) Liquid Biopsy – આપણા શરીરના લોહીમાં રોગોના કોષો (ખાસ કેન્સરના), જીવતા કે મરેલાના કણો ફરતા હોય તેને શોધીને રોગનો પ્રકાર, પ્રગતિ (વધ-ઘટ), અને દવાની અસર જાણવા આ પધ્ધતિ જે Epic Sciences એ વિકસાવી છે તેનો ભવિષ્યમાં ઘણો ઉપયોગ થવાનો છે.

(૬) ખાસ પ્રકાર પણ વપરાય છે, દા. ત. Fluorescence/Immuno-Fluorescence માઇક્રોસ્કોપી.

ગર્ભાશયના મુખના કેન્સર માટે પૅપ સ્મીયર (Pap Smear). વંધ્યત્વની તપાસ માટે પુરુષના અંડકોશમાંથી તપાસ માટે (Testicular Biopsy is a Incisional Biopsy).

કેવી રીતે થાય છે? (Procedures)

આમ તો બાયોપ્સી એક સામાન્ય તપાસ ગણાય, પણ ઘણીવાર એક નાના ઑપરેશન જેવું પણ કરવું પડે. આથી બાયોપ્સીના આવા પ્રકાર બને છે,

(અ) સામાન્ય તકલીફવાળી (Minimally Invasive) અને

(બ) જરા વધારે તકલીફવાળી (Invasive).

કોણ કરે?

સર્જન, સ્પેશ્યાલિસ્ટ ડૉક્ટર જેવા કે એન્ડોસ્કોપિસ્ટ, રેડિઓલોજિસ્ટ,પેથોલોજિસ્ટ (Endoscopist), Interventional Radiologist, Pathologist.)

દર્દીને રોગની જગ્યાએ ભાગ બહેરો કરવાનું ઇંજેક્શન આપીને (Local Anaesthesia/LA), અથવા સંપૂર્ણ બેભાન કરીને (GA/General Anaesthesia) આપીને થાય છે. થોડી મિનિટોમાં થઈ જાય, એટલે દર્દીને હોસ્પિટલમાં દાખલ થવાની ભાગ્યે જ જરૂર પડે છે.

બાયોપ્સી પછી થોડો દુખાવો (Pain) રહે, ચેપ (Infection) લાગી શકે, લોહી વહે (Haemorrhage), તાવ (Fever) આવે એવું બની શકે છે અને તે માટે યોગ્ય દવાઓ લેવી પડે.

કોણ તપાસે?

કાપી કાઢેલો ભાગ (Specimen)ને યોગ્ય રીતે સંભાળીને સંપૂર્ણ માહિતી સાથે પેથોલોજિસ્ટની લૅબોરેટરીમાં મોકલાય છે. ત્યાં ઘણી પ્રક્રિયામાંથી પસાર કરી સ્લાઇડ બનાવી માઇક્રોસ્કૉપથી તપાસવામાં આવે છે.

રિપૉર્ટ આવતાં અઠવાડિયાથી વધારે સમય લાગે. કોઈ કિસ્સામાં જલદી રિપૉર્ટ મળી શકે.

પાદનોંધ:

નોંધ – ‘?’ ચિહ્ન પહેલાંનું દાક્તરી તપાસનું નિદાન છે. ‘?’ ચિહ્ન પછીના શબ્દો બાયોપ્સી કરવાથી એ કયા પ્રકારનો રોગ હોઈ શકે તે દર્શાવે છે. દા.ત. ટ્યુમર/ગાંઠ સાદી કે કેન્સર છે.

ખાસ નોંધઃ

આ પ્રકારના લેખમાં સંપૂર્ણ માહિતી આપવી શક્ય નથી. મેડિકલ વિજ્ઞાન આજે ખૂબ જ ઝડપથી વિકસી રહ્યું છે, અને આજનું જ્ઞાન આવતી કાલે નકામું (obsolete) થઈ જાય છે, એ યાદ રાખવું જોઈએ.

ક્રમશ: 

ડૉ.પુરુષોત્તમ મેવાડાનો સંપર્ક mevadapa@gmail.com વિજાણુ ટપાલ સરનામે થઈ શકે છે.