ફિલ્મી ગીતોમાં વિવિધ વાદ્યોના પ્રદાન વિશેની શ્રેણી

પીયૂષ પંડ્યા, બીરેન કોઠારી

આ કડીમાં સિતારના પ્રાધાન્ય વાળાં વધુ ફિલ્મી ગીતો સાંભળીએ તે પહેલાં આ કડી પૂરતો સિતારના સૂરનો પરિચય તાજો કરી લઈએ.  સિતારવાદનના ક્ષેત્રે ભારતમાં ઘણા દિગ્ગજ કલાકારો થઈ  ગયા છે.  ઉસ્તાદ રઈસખાન એવા જ એક ઉચ્ચ કક્ષાના શાસ્ત્રીય સિતારવાદક હતા. સાથેસાથે તેઓએ ફિલ્મી વાદ્યવૃંદોમાં પણ વગાડ્યું છે, પહેલાં તેમના શાસ્ત્રીય વાદનથી અને એ રીતે સિતારના સૂરોથી પરીચિત થઈએ.

સંગીતકાર મદનમોહનના વાદ્યવૃંદના તેઓ અભિન્ન અંગ બની રહ્યા હતા. આ બન્નેએ સાથે મળીને અનેક યાદગાર ગીતો આપ્યાં છે.

હવે વધુ કેટલાંક સિતારપ્રધાન ગીતો સાંભળીએ.

૧૯૬૦ની ફિલ્મ બહાનાનું ગીત ‘જા રે બદરા બૈરી જા જા જા રે’ માણતાં ખ્યાલ આવે છે કે ગાયકી અને સિતાર સમાંતરે ચાલી રહ્યાં છે. સંગીત મદનમોહનનું છે.

 ફિલ્મ ભાભી કી ચૂડીયાં (૧૯૬૧)નું ગીત ‘જ્યોતિ કલશ છલકે’ તેના શબ્દો, સુધીર ફડકેની બનાવેલી ધૂન તેમ જ ગાયકી થકી એક સર્વાંગસંપૂર્ણ ગીત ગણાય છે. તેમાં સિતારના અંશો આગવો રંગ ભરે છે.

https://www.youtube.com/watch?v=6OWNiGODXc0

ફિલ્મ દિલ એક મંદીર(૧૯૬૩)ની સફળતામાં શંકર-જયકિશને બનાવેલાં તેનાં ગીતોનો મોટો ફાળો હતો. તે પૈકીના ગીત ‘હમ તેરે પ્યાર મેં સારા આલમ ખો બૈઠે’ના વાદ્યવૃંદમાં સિતાર સતત હાજરી પૂરાવે છે.

 

૧૯૬૪માં પ્રદર્શિત થયેલી ફિલ્મ પૂજા કે ફૂલનાં ગીતોની ધૂન મદનમોહને બનાવી હતી. તેનું ગીત ‘મેરી આંખોં સે કોઈ નીંદ લીયે જાતા હૈ’ સાંભળતાં ખ્યાલ આવે છે કે તેના વાદ્યવૃંદમાં સિતારનો વિશેષ ફાળો છે.

https://www.youtube.com/watch?v=GgRvsTAxy30

તે જ વર્ષે પરદા ઉપર રજૂ થયેલી ફિલ્મ કાશ્મીર કી કલીના પ્રસ્તુત ગીત ‘ઈશારોં ઈશારોં મેં દિલ લેને વાલે’ના વાદ્યવૃંદમાં સિતારની હાજરી સતત વર્તાતી રહે છે.

https://www.youtube.com/watch?v=zNsNuCitZys
 ફિલ્મ આખરી ખત(૧૯૬૬)નું સંગીત ખય્યામે તૈયાર કર્યું હતું. તેના ગીત ‘બહારોં મેરા જીવન ભી સંવારો’માં સિતારનો બહુ રસપ્રદ પ્રયોગ થયો છે. મુખડાના પહેલા શબ્દ પછી અને બીજા થોડા શબ્દો પછી સિતારનો નાનો એવો ટહૂકો સંભળાય છે. જ્યારે જ્યારે આ ગીત ગણગણતા હોઈએ કે પછી મનોમન તેની યાદ આવે ત્યારે આ ટહૂકા વગરની ગાયકીની કલ્પના પણ નથી થઈ શકતી.

૧૯૬૬ની જ અન્ય એક ફિલ્મ આમ્રપાલીનું એક યાદગાર ગીત ‘તુમ્હેં યાદ કરતે કરતે’ માણીએ. આ ઐતિહાસીક ફિલ્મનું સંગીતનિર્દેશન શંકર-જયકિશનનું હતું. ગીતમાં સિતારના સ્વરો સતત સંભળાતા રહે છે, અલબત્ત, પરદા ઉપર શરૂઆતમાં નજરે પડે છે તે સિતાર ન હોતાં વીણા છે.

ફિલ્મ નૌનિહાલ(૧૯૬૭)નું સંગીત માદનમોહને તૈયાર કર્યું હતું. તેનું એક સિતારપ્રધાન ગીત ‘તુમ્હારી ઝુલ્ફ કે સાયે મેં શામ કર લૂંગા માણીએ.

૧૯૭૦ની બહુચર્ચિત ફિલ્મ દસ્તક નું સંગીત મદનમોહને તૈયાર કર્યું હતું. આ ફિલ્મનાં બે સિતારપ્રધાન ગીતો સાંભળીએ. પહેલાં ‘હમ હૈ મતા એ કુચા ઓ’ અને પછી માણીએ ‘બૈયાં ના ધરો ઓ બલમા’.

 

 

 

ફિલ્મ બાવર્ચી(૧૯૭૨)ના એક નૃત્યગીત ‘મોરે નૈના બહાયે નીર’માં વાંસળી અને સારંગી સાથે સિતારના ખુબ જ કર્ણપ્રિય અંશો સાંભળવા મળે છે. સ્વરનિયોજન મદનમોહનનું છે.

મદનમોહનના નિર્દેશનમાં બનેલું ગીત ‘રસ્મ એ ઉલ્ફત કો નિભાયે કૈસે’ માણીએ, જેમાં સિતારના અંશો સતત કાને પડતા રહે છે. ગીત ૧૯૭૩ની ફિલ્મ દિલ કી રાહેંમાંથી લેવામાં આવ્યું છે.

https://www.youtube.com/watch?v=Nyhp5OK1ltQ
મદનમોહનના નિર્દેશનમાં બનેલું વધુ એક સિતારપ્રધાન ગીત ‘આજ સોચા તો આંસુ ભર આયે’ સાંભળીએ. ફિલ્મ છે ૧૯૭૩ની હંસતે જખ્મ’.

https://www.youtube.com/watch?v=xEcPRKcdpM8

સિતારનું એક વધુ ગીત રાહુલદેવ બર્મનની તરજ પર બનેલું ‘ચોરી ચોરી ચૂપકે ચૂપકે’ સાંભળીએ. પ્રસ્તુત ગીત ૧૯૭૪ની ફિલ્મ આપ કી કસમ માંથી લેવામાં આવ્યું છે.

આ કડીના સમાપનમાં એક વિશિષ્ઠ ગીત સાંભળીએ, જે ફિલ્મ ખુદ્દાર(૧૯૮૨)નું છે. તેના શબ્દો ‘ડીસ્કો ૮૨’ પરથી જ ખ્યાલ આવે છે કે મુળે આ એક ડીસ્કો પ્રકારનું ગીત છે પણ સંગીતકાર રાજેશ રોશને તેના વાદ્યવૃંદમાં સિતારનો સમાવેશ કરીને જે વિરોધાભાસ સર્જ્યો છે તે સિતારના માધુર્યને ઓર ઉભારે છે.

 

આવતી કડીમાં એક વધુ તંતુવાદ્યનો પરિચય કરીશું.

નોંધ :

૧) તસવીર નેટ પરથી તેમ જ વાદનની અને ગીતોની લિન્ક્સ યુ ટ્યુબ પરથી તેનો વ્યવસાયિક ઉપયોગ નહીં થાય તેવી બાંહેધરી સહિત સાભાર લીધી છે.

૨) અહીં પસંદ કરાયેલાં ગીતોમાં રસબિંદુ માત્ર અને માત્ર ચોક્કસ વાદ્ય છે.

૩) અહીં મૂકાયેલાં ગીતોની પસંદગી લેખકોની પોતાની છે. આ યાદી સંપૂર્ણ હોવાનો દાવો પણ નથી કે તે માટેનો ઉપક્રમ પણ નથી. તેથી અમુક ગીત કેમ ન મૂક્યું કે ચોક્કસ ગીત રહી ગયાની નોંધ લેવાને બદલે આ શ્રેણીના હેતુવિશેષનો આનંદ માણવા ભાવકમિત્રોને અનુરોધ છે.

સંપર્ક સૂત્રો :

શ્રી પિયૂષ પંડ્યા : ઈ-મેલ: piyushmp30@yahoo.com
શ્રી બીરેન કોઠારી : ઈ-મેલ: bakothari@gmail.com