ટાઈટલ સોન્ગ
(આ શ્રેણીમાં હિન્દી ફિલ્મોમાં આવતાં ટાઈટલ્સ દરમિયાન વાગતાં ગીતો વિશે વાત કરવાનો ઉપક્રમ છે.)
બીરેન કોઠારી
‘ગાઈડ’ ફિલ્મ વિશે સાંભળ્યું એથીય પહેલાં તેનાં ગીતો મોંએ ચડી ગયેલા એનું કારણ વિવિધભારતીનું શ્રવણ. જો કે, ઉર્વીશે અને મેં અમારા પોતાના ખર્ચે જે પહેલવહેલી બે કેસેટ વસાવેલી, એમાંની એક તે ‘અલબેલા’ અને ‘રતન’ (આગળપાછળ) અને બીજી બર્મનદાદાએ ગાયેલાં ગીતોની. અઢાર કે વીસ રૂપિયાની ટી સિરીઝની એ કેસેટના કવર પર બર્મનદાદાનું રેખાચિત્ર હતું, અને ‘The inimitable’ (જેની નકલ ન કરી શકાય એ) જેવો શબ્દ તેમના સ્વર માટે લખાયેલો. પહેલવહેલી વાર આ શબ્દનો અર્થ જાણ્યો ત્યારે ખબર પડી કે એસ.ડી.બર્મનના સ્વર માટે આનાથી વધુ યોગ્ય શબ્દ હોઈ જ ન શકે. આ કેસેટમાં ‘સુજાતા’ (સુન મેરે બંધુ રે), ‘બંદિની’ (ઓ રે માઝી), ‘અમર પ્રેમ’ (ડોલી મેં બિઠાઈ કે કહાર), ‘પ્રેમપૂજારી’ (પ્રેમ કે પૂજારી હમ હૈ) અને ‘ગાઈડ’ (વહાં કૌન હૈ તેરા) જેવાં અતિ જાણીતાં અને મનગમતાં ગીતો હતાં, સાથે સાથે ‘તલાશ’ (મેરી દુનિયા હૈ માં તેરે આંચલ મેં), ‘જિંદગી જિંદગી’ (જિંદગી એ જિંદગી, તેરે હૈ દો રૂપ તેમજ પિયા તૂને ક્યા કિયા) જેવાં એ સમયે પહેલવહેલી વાર કાને પડેલાં ગીતો પણ હતાં. આ કેસેટ સાંભળી સાંભળીને અમે બરાબર ઘસી કાઢી હતી. ખરી મઝા એ હતી કે અત્યાર સુધી રેડિયો પર ક્યારેક જ આવતાં તેમનાં ગીતોમાં શબ્દો બરાબર ઉકલતા ન હતા એ હવે અમે ઉકેલવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. દાદા બર્મનના ઉચ્ચારોને કારણે એ બહુ મુશ્કેલ પડતું. જેમ કે, ‘ડોલી મેં બિઠાઈ કે…’ પછી ‘કહાર’ બોલે છે કે ‘કહાં’ એ જાણવા અમે કેસેટને વારે વારે રિવાઈન્ડ કરતા. ‘આરાધના’ના ‘કાહે કો રોયે’ ગીતમાં શરૂઆતની પંક્તિનો પહેલો જ શબ્દ ‘બનેગી આશા ઈક દિન તેરી યે નિરાશા’માં ‘બનેગી’ શબ્દને પકડતાં કેટલાય દિવસો લાગી ગયેલા. એની એક જુદી મઝા હતી.
બર્મનદાદાનાં ગીતોની એ કેસેટ મારી અને ઉર્વીશની જેમ મારા કેટલાક મિત્રો મયુર પટેલ, વિપુલ રાવલ અને વિજય પટેલને પણ બહુ પસંદ આવી ગયેલી. પણ એમાંના વિજય પટેલની વાત જ જુદી. (કોડાઈકેનાલના પ્રવાસમાં મારી સાથે હતો એ) એક તો એ મૂળભૂત રીતે દેવસા’બનો પ્રેમી અને એમાં એને બર્મનદાદાનાં ગીતો ચડવા લાગ્યાં. એટલે પૂછવું જ શું? એ જાણે કે એ યુગમાં જ જીવતો હોય એવી રીતે વાતો કરવા લાગ્યો. મારે ઘેર આવે એટલે સીધો મારા પપ્પા સાથે જ વાત શરૂ કરી દે અને કહે, ‘કાકા, શું આપણા જમાનાના ગીતો, હેં? આહાહા!’ એનો આ લગાવ એટલો તીવ્ર બની ગયેલો કે અમુક વ્યક્તિ એને ‘કેમ છે, વિજય?’ કહીને બોલાવે, અને વિજયને ખબર હોય કે પેલો જૂનાં ગીતોનો ઔરંગઝેબ છે, તો એ મોં પર જ કહે, ‘હવે તારી જોડે હું શું વાત કરું, બોલ!’ ‘ગાઈડ’ ફિલ્મ એણે કેટલીય વાર જોઈ હશે, કોને ખબર! અમે તો એ જોઈ નહોતી, પણ બર્મનદાદાના નાતે એ અમારી સાથે વાત કરતો. મહેમદાવાદમાં એક વાર ‘ગાઈડ’ ફિલ્મ રજૂ થઈ ત્યારે મને તેનું પોસ્ટર જોઈને બહુ નવાઈ લાગેલી. ઊભેલાં વહીદા રહેમાનના પગમાં દેવઆનંદ બેસીને ઘૂંઘરુ પહેરાવી રહ્યા હોય એવી એ તસવીર હતી. મહેમદાવાદની આશા ટોકિઝમાં અમે એ ફિલ્મ જોવા તો ગયા, પણ આશા ટોકિઝની ‘સાઉન્ડ સિસ્ટમ’ સાવ તકલાદી હોવાથી ફિલ્મ અમે બિલકુલ માણી ન શક્યા. એ પછી વિજયે તેની સ્ટોરી સમજાવેલી.
‘ગાઈડ’નાં એકે એક ગીતોમાં એસ.ડી.બર્મનની મુદ્રા હતી, શબ્દોમાં શૈલેન્દ્રની ઓળખ અને ફિલ્માંકનમાં વિજય આનંદ ‘ગોલ્ડી’ની કમાલ. ‘તેરે મેરે સપને અબ એક રંગ હૈ’, ‘કાંટોં સે ખીંચ કે યે આંચલ’, ‘દિન ઢલ જાયે’, ‘ગાતા રહે મેરા દિલ’, ‘પિયા તોસે નૈના લાગે રે’, ‘ક્યા સે ક્યા હો ગયા’, ‘મોસે છલ કિયે જાય’, ‘અલ્લા મેઘ દે’, હે રામ હમારે રામચંદ્ર’ અને ‘વહાં કૌન હૈ તેરા મુસાફિર જાયેગા કહાં’ જેવાં ‘ગાઈડ’નાં ગીતો અજરામર રહેવા સર્જાયાં છે.
ફિલ્મનો આરંભ જેલમાંથી મુક્ત થતા રાજુ ગાઈડના દૃશ્યથી થાય છે. એક તરફ શહેર પોતાનું શહેર અને તેની સ્મૃતિઓ છે. ચારેક મિનીટના ફ્લેશબેક દૃશ્ય પછી વર્તમાનમાં આવી ગયેલો રાજુ ગાઈડ પોતાના શહેરના માર્ગે આગળ વધે છે અને તેને ‘એક બાર ફિર સે સોચ લે, રાજુ’ જેવા વિચારો ઘેરી વળે છે. ‘બસા સકતા હૈ તો કહીં ઓર જા કે બસા લે અપની દુનિયા’ના અંતરાત્માના અવાજ સાથે એ બીજા રસ્તે ફંટાય છે. ‘અંજાનપુર 685 માઈલ’ લખેલા પાટિયાની દિશામાં એ જવાનું શરૂ કરે છે, જે સૂચવે છે કે એ કોઈક દૂરના, અજાણ્યા સ્થળ તરફ જાય છે. એ સાથે જ પશ્ચાદભૂનું સંગીત અને બર્મનદાદાના ઘેઘૂર સ્વરમાં ગીત શરૂ થાય છે ‘વહાં કૌન હૈ તેરા મુસાફિર જાયેગા કહાં’.
આ ગીતમાં શૈલેન્દ્રે રાજુની વ્યથાકથા અને તેના પૂર્વાશ્રમનો આખો સાર આલેખી દીધો છે. ગીતનું મુખડું ટૂંકું છે, અને એ જ ટૂંકા મીટરમાં શૈલેન્દ્રે નાયકના પૂર્વાશ્રમની કથા કમાલની રીતે કરી છે.
‘ગાઈડ’ના આ શિર્ષક ગીતના શબ્દો આ મુજબ છે. ગીતમાં ફ્લુટ અને શરણાઈનો અસરકારક ઉપયોગ કરાયો છે.
वहाँ कौन है तेरा, मुसाफ़िर,
जायेगा कहाँ
दम ले ले घड़ी भर,
ये छैयां, पायेगा कहाँ
वहाँ कौन है तेरा, मुसाफ़िर,
जायेगा कहाँ,
वहां कौन है तेरा …
बीत गये दिन,
प्यार के पलछिन
सपना बनी वो रातें
भूल गये वो,
तू भी भुला दे
प्यार की वो मुलाक़ातें – २
सब दूर अन्धेरा,
मुसाफ़िर जायेगा कहाँ …
दम ले ले घड़ी भर,
ये छैयां, पायेगा कहाँ
वहां कौन है तेरा …
कोइ भी तेरी,
राह न देखे
नैन बिछाये ना कोई
दर्द से तेरे,
कोई न तड़पा
आँख किसी की ना रोयी – २
कहे किसको तू मेरा,
मुसाफ़िर जायेगा कहाँ …
दम ले ले घड़ी भर,
ये छैयां, पायेगा कहाँ
वहां कौन है तेरा …
कहते हैं ज्ञानी,
दुनिया है फ़ानी
पानी पे लिखी लिखायी
है सबकी देखी,
है सबकी जानी
हाथ किसीके न आयी – २
कुछ तेरा ना मेरा,
मुसाफ़िर जायेगा कहाँ …
दम ले ले घड़ी भर,
ये छैयां, पायेगा कहाँ
वहां कौन है तेरा …
આ ઉપરાંત આટલો અંતરો ફિલ્મમાં અન્યત્ર વાગે છે.
तूने तो सबको राह बताई
तू अपनी मंज़िल क्यों भूला
सुलझाके राजा
औरों की उलझन
क्यों कच्चे धागों में झूला
क्यों नाचे सपेरा मुसाफ़िर, जाएगा कहाँ
આ ટાઈટલ સોન્ગ અહીં સાંભળી શકાશે.
(તસવીરો નેટના અને વિડીયો ક્લીપો યુ ટ્યૂબના સૌજન્યથી)
શ્રી બીરેન કોઠારીનાં સંપર્ક સૂત્રો:
ઈ-મેલ: bakothari@gmail.com
બ્લૉગ: Palette (અનેક રંગોની અનાયાસ મેળવણી)
વેબ ગુર્જરી 