પાણી, ધર્મ અને સંસ્કૃતિ

દર્શના ધોળકિયા

જળનો ભારતીય સંસ્કૃતિમાં અપાર મહિમા છે. જે પાંચ તત્ત્વનો આપણે ત્યાં મહિમા થયો છે એમાં જળ એક છે. તનને, મનને, જીવનને પવિત્ર કરનાર તત્ત્વ છે જળ. બાહ્ય ને આંતરિક મલિનતાને દૂર કરે છે જળ. બાળક ગર્ભમાં હોય ત્યારે એ માતાના શરીરમાં રહેલા જલ તત્ત્વથી આવૃત્ત હોય છે ને મોટું થઈને મૃત્યુને વરે છે ત્યારે તેનાં અસ્થિ નદીનાં પવિત્ર જળમાં વિલીન કરવામાં આવે છે. આમ મનુષ્યની યાત્રા જળથી જળ સુધી વહેતી રહે છે. મનુષ્યમાં સ્થાયી તત્ત્વ તરીકે રહેલું જળ તેને બહારનાં જળ ભણી પણ સતત આકર્ષતું રહે છે. આથી જ તો નદી – સમુદ્ર કે ઝાકળબિંદુને જોતાંવેંત મનુષ્ય પર્યુત્સુક બની જતો હોય છે.

ભારતનાં આદિકાવ્ય ‘રામાયણ’નો આરંભ જ તમસા નદીને કાંઠે સ્નાન નિમિત્તે ગયેલા કવિના વર્ણનથી થાય છે. નદીકિનારે કામક્રીડામાં રત થયેલા કૌંચયુગલમાંના એકને કોઈ પારધીએ તીરથી મારી નાખેલું જોઈને ઋષિ વાલ્મીકિ તીવ્ર માત્રામાં શોકનો અનુભવ કરે છે ને તેમના મુખમાંથી શ્લોક સરકી પડે છે. જીવનનો આદર કરતા ઋષિ પાસેથી, જીવનના દર્શનને વ્યક્ત કરતું આ કાવ્ય પ્રકૃતિ વચ્ચે જ પ્રગટ થયું છે.

જળતત્ત્વનો આપણી સંસ્કૃતિમાં, ધર્મમાં ને વિજ્ઞાનમાંય અપાર મહિમા થયો છે. ભારતીય સંસ્કૃતિએ જળને દેવતાનું સ્થાન આપ્યું છે. વરુણ (પ્રચેતા) હિન્દુ ધર્મના મુખ્ય દેવતા છે. વાલ્મીકિ રામાયણના ઉત્તરકાંડ મુજબ, મહર્ષિ વાલ્મીકિજી વરુણ પ્રજાપતિ કશ્યપ અને તેમની પત્ની અદિતિના અગિયારમા પુત્ર છે. વરુણદેવનું વાહન મગર છે અને તે જળ જગતનાં અધિપતિ છે. પ્રાચીન વૈદિક ધર્મમાં તેમનું સ્થાન ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ હતું, પરંતુ વેદોમાં તેમનું સ્વરૂપ એટલું અમૂર્ત છે કે તેમને કુદરતી રીતે દર્શાવવું મુશ્કેલ છે.

એવું માનવામાં આવે છે કે વરુણનું સ્થાન અન્ય વૈદિક દેવતાઓ કરતાં પ્રાચીન છે, તેથી જ વરુણ વૈદિક યુગમાં કોઈપણ કુદરતી તત્ત્વના વાચક નથી. વરુણને નૈતિક શક્તિના આપનાર માનવામાં આવે છે, તે સત્ય આપનાર છે. વેદમાં વરુણ સમંબંધિત મોટાભાગનાં સુક્તોમાં વરુણ સંબંધિત પ્રાર્થનામાં ભક્તિ ભાવનાની પરાકાષ્ઠા જોવા મળે છે.

વેદમાંથી સંકલિત કરેલા કેટલાક જળ સંબંધિત મંત્રો ‘અપો દેવતા-સૂક્ત’ તરીકે ઓળખાય છે. જેમાંના કેટલાક દ્રષ્ટાંત રૂપે જોઈએ :

अम्बयो यन्त्यध्वभिर्जामयो अध्वरीयताम्।।पृञ्चतीर्मधुना पयः ।।૧૬।।

મધુર રસના જળ-પ્રવાહો યજ્ઞની ઈચ્છા રાખનારાઓને મદદરૂપ થાય છે, જેમ કે માતાઓ હકારાત્મક છે. તેઓ યજ્ઞ-માર્ગમાંથી પ્રવાસ કરે છે, દૂધનું પોષણ કરે છે.

अमूया उप सूर्ये याभिर्वा सूर्यः सह।।
ता नो हिन्वन्त्वध्वरम्।

આ પાણી જે સૂર્ય (સૂર્યના કિરણો) માં સમાયેલું છે. અથવા જે (જળ) સાથે સૂર્યનો સંપર્ક થાય છે, આ પવિત્ર જળ આપણા ‘યજ્ઞ’ માટે ઉપલબ્ધ હોય.

अपो देवीरूप ह्वये यत्र गावः पिबन्ति नः।।
सिन्धुभ्यः कर्त्व हविः।।

અમારી ગાયો જે પાણી પીવે છે તેના વખાણ કરીએ છીએ. અમે અવકાશમાં અને પૃથ્વી પર વહેતા પાણીને બલિદાન આપીએ છીએ.

अप्स्व अन्तरमृतमप्सु भेषजमपामुत प्रशस्तये।।
देवा भवत वाजिनः।।

 પાણીમાં અમૃતના ગુણ હોય છે. પાણીમાં ઔષધીય ગુણ હોય છે. હે દેવો! આવા પાણીનાં વખાણ કરીને તમને ઉત્સાહ મળે છે.

अप्सु मे सोमो अब्रवीदन्तर्विश्वानि भेषजा।।
अग्निं च विश्वशम्भुवमापश्च विश्वभेषजीः।।

 સોમદેવે મને (મંત્રોના દ્રષ્ટા) કહ્યું છે કે બધી દવાઓ પાણીમાં સમાયેલી છે. અગ્નિનું તત્વ, જે સર્વ સુખ આપે છે, તે પાણીમાં જ સમાયેલું છે. બધી દવાઓ પાણીમાંથી જ મળે છે.

आपः पृणीत भेषजं वरुथं तन्वे 3 मम।।
ज्योक् च सूर्यं दृशे ।।

ઓ પાણી જૂથ! આપણા શરીરમાં જીવનરક્ષક દવાઓ મૂકો, જેથી આપણે સદાકાળ સૂર્ય ભગવાનના દર્શન કરી શકીએ.

इदमापः प्र वहत यत्किं च दुरितं मयि।।
यद्वाहमभिदु द्रोह यद्वा शेप उतानृतम्।।હે જળ દેવો! આપણે અજ્ઞાનતાથી ખરાબ કાર્યો કર્યા હોઈ શકે, જાણી જોઈને કોઈને દગો આપ્યો હોય, સારા માણસોને નારાજ કર્યા હોય અથવા અસત્ય વર્તન કર્યું હોય, અને આપણામાંના આવા તમામ દોષો ધોવા જોઈએ.

ઋગ્વેદના સાતમા મંડલાના ૪૭મા સૂક્તના દ્રષ્ટા ઋષિ ‘વરિષ્ઠ મૈત્રવારુણી’ છે. દેવતા ‘આપહ’ છે અને શ્લોક છે ‘ત્રિશતુપ’. જેમાંનો એકાદ નોંધીએ :

જે દૈવી જળ આકાશમાંથી (વરસાદ દ્વારા) પ્રાપ્ત થાય છે, જે નદીઓમાં નિરંતર ચાલતા હોય છે, જે કુવાઓ વગેરેમાંથી ખોદકામ કરીને કાઢવામાં આવે છે અને જે સ્ત્રોતોમાંથી પસાર થઈને પવિત્રતા ફેલાવતા સમુદ્ર તરફ જાય છે, તે દિવ્ય જળ છે. શુદ્ધ પાણી આપણું રક્ષણ કરે.

यासां राजा वरुणो याति मध्ये सत्यानृते अवपश्यञ्जनानाम्।।
मधुश्चुतः शुचयो याः पावकास्ता आपो देवीरिह मामवन्तु।।

રસયુક્ત, દીપ્તિમતી, શોધિકા જળ દેવીઓ આપણું રક્ષણ કરે, જેમના ગુરુ વરુણદેવ છે, સત્ય અને અસત્યના સાક્ષી, સર્વત્ર વ્યાપેલા છે.

यासु राजा वरुणो यासु सोमो विश्वेदेवा या सूर्जं मदन्ति।।
वैश्वानरो यास्वाग्निः प्रविष्टस्ता आपो दवीरिह मामवन्तु।।

જે પાણીમાં રાજા વરુણ અને સોમ રહે છે. જેમાં અસ્તિત્વ ધરાવતા તમામ દેવતાઓ ભોજનથી આનંદ કરે છે, જેમાં વિશ્વ સંચાલક અગ્નિદેવ નિવાસ કરે છે, તે દિવ્ય જળ દેવ આપણી રક્ષા કરે.

આમ, વૈદિક સંસ્કૃતિમાં વરુણની આ રીતની ઉપાસના છે.

સૌજન્ય: ‘કચ્છમિત્ર’માં દર બુધવારે પ્રકાશિત થતી  કોલમ ‘વાચનથાળ’

ડૉ. દર્શના ધોળકિયાનો સંપર્ક darshnadholakia@gmail.com વીજાણુ ટપાલ સરનામે થઈ શકે છે.