કભી નેકી ભી ઉસ કે જી મેં ગર આ જાએ હૈ મુઝ સે
(શેર ૧ થી ૩)
– મિર્ઝા ગ઼ાલિબ
વલીભાઈ મુસા (રસદર્શનકાર)
કભી નેકી ભી ઉસ કે જી મેં ગર આ જાએ હૈ મુઝ સે
જફ઼ાએઁ કર કે અપની યાદ શરમા જાએ હૈ મુઝ સે (૧)
[નેકી= ભલાઈ, પરોપકાર, શિષ્ટતા; જફ઼ાએઁ= પરેશાનીઓ, જુલ્મો]
રસદર્શન :
ગ઼ાલિબની કેટલીક શિષ્ટ(Classic) ગ઼ઝલો પૈકીની આ એક એવી ગ઼ઝલ છે કે જે આપણને તેના પહેલા જ વાંચને ખૂબ જ ગમી જાય અને તેના અર્થઘટનમાં ઊંડા ઊતરવાની આપણી તમન્ના જાગી ઊઠે. આ શેરનો પાઠ સરળ છે, કેમ કે તેમાં શબ્દોના અર્થઘટનની કોઈ ભુલભુલૈયા નથી. આમ છતાંય શબ્દોમાં જેટલી સરળતા છે, તેટલી જ તેમનામાં ગહનતા પણ છે. આ શેર વાંચતાં જ માશૂકની કલ્પનાનું એક એવું શબ્દચિત્ર આપણી નજર સમક્ષ ખડું થઈ જાય છે કે જ્યાં માશૂકા લજ્જાશીલ ચહેરે માશૂક સામે નીચી નજરે ઊભેલી હોય! જો કે અહીં વાસ્તવમાં આ દૃશ્ય ભજવાતું નથી, પણ માશૂકની કલ્પના માત્ર છે; જે આપણને પહેલા ઉલા મિસરાના પહેલા જ શબ્દ ‘કભી’થી સમજાય છે. માશૂક વિચારે છે કે કદાચ ને માશૂકાના દિલમાં એવી કોઈ મારા પરત્વેની ભલાઈની લાગણી જાગી ઊઠે અને તેણીએ મારા ઉપર મારી અવગણના કે નફરતના જે કંઈ જુલ્મ-ઓ-સિતમ આચર્યા છે તેમને યાદ કરીને પશ્ચાત્તાપના ભાવે શરમની મારી નત મસ્તકે મારી સામે ઊભી રહે. આમ સ્વગતોક્તિમાં માશૂકના મુખે મુકાયેલો આ શેર છે, કેમ કે રદીફમાં ‘મુઝ સે’ શબ્દ છે. માશૂકને માશૂકાના મિલનની ઝંખના છે અને તેથી તે માશૂકાના ભાવોની હકારાત્મક કલ્પના કરીને મનને સાંત્વન આપવા માગે છે, એમ વિચારીને કે કદાચને માશૂકા પોતાની થઈ રહે.
* * *
ખ઼ુદાયા જજ઼્બા-એ-દિલ કી મગર તાસીર ઉલ્ટી હૈ
કિ જિતના ખીંચતા હૂઁ ઔર ખિંચતા જાએ હૈ મુઝ સે (૨)
[ખ઼ુદાયા= હે ખુદા; જજ઼્બા-એ-દિલ= દિલની લાગણી (emotion); તાસીર= અસર]
રસદર્શન :
ગ઼ાલિબનો ગજબ મજાનો આ શેર આપણને સાવ હળવેથી પ્રફુલ્લતા તરફ દોરી જાય છે. ઈશ્વર-અલ્લાહ કે જે દરેકનાં દિલોને જાણતો હોવા છતાં માશૂક અહીં તેની આગળ પોતાના દિલનો હાલ રજૂ કરે છે. અહીં ખુદાયા સંબોધન માત્ર ‘ખુદા’ એવા સંબોધન કરતાં વિશિષ્ટ એવો વ્હાલપનો ભાવ વ્યક્ત કરે છે, જેમ કે કોઈને ‘ભાઈ’ના બદલે ‘ભાયા’ તરીકે સંબોધવામાં આવે. ‘ખુદા’ ફારસી શબ્દ છે, જેનો અર્થ અલ્લાહ-ઈશ્વર થતો હોવા છતાં તેની અનેક સિફતો (ગુણો) પૈકીની એક સિફતનું નામ છે અને જેનો અર્થ ‘સ્વયં અસ્તિત્વમાં આવનાર’; અર્થાત્ ‘સ્વયંભૂ’ થાય છે. માશૂક ખુદાને સંબોધીને કહે છે કે ‘હે ખુદાયા, મારા દિલની લાગણીઓની ઉલટી અસર થઈ રહી છે. હું માશૂકાને મારી તરફ જેટલી ખેંચવાનો પ્રયત્ન કરું છું તેના કરતાં વધારે તે મારાથી દૂર થતી જાય છે.’ માનવીના જીવાતા જીવનમાં પણ આવી કરુણ વાસ્તવિકતાઓ ઉદ્ભવતી હોય છે. માણસ કોઈ સિદ્ધિ મેળવવા અથાગ પ્રયત્ન કરે અને તે સિદ્ધિ હાથવેંત નજીક આવી હોય અને દૂર હડસેલાઈ જાય! આવું જ રણમાંના આભાસી ઝાંઝવાના જળનું પણ હોય છે કે જેમ જેમ આપણે તેની તરફ આગળ વધતા જઈએ તેમ તેમ તે દૂર ખસતું જાય!
* * *
વો બદ-ખ઼ૂ ઔર મેરી દાસ્તાન-એ-ઇશ્ક઼ તૂલાની
ઇબારત મુખ઼્તસર ક઼ાસિદ ભી ઘબરા જાએ હૈ મુઝ સે (૩)
[બદ-ખ઼ૂ= ખરાબ સ્વભાવ કે આદતવાળું; દાસ્તાન-એ-ઇશ્ક઼= પ્રેમની વાતો-કહાની; તૂલાની= લાંબી; ઇબારત= લખાણ (Composition); મુખ઼્તસર= સંક્ષિપ્ત; ક઼ાસિદ= સંદેશાવાહક; ઘબરાના= ભયભીત થવું નિરાશ થવું]
રસદર્શન :
આ શેરના ‘બદ-ખૂ’ શબ્દના સીધા અર્થમાં તો ‘વો’ એટલે કે માશૂકાને ખરાબ સ્વભાવ કે આદતવાળી કહેવાઈ છે, પણ ‘માશૂકા કઈ બાબતે તેવી’ એ સમજવા માટે આપણે મિસરાના પાછળના શબ્દોનો સહારો લેવો પડશે. માશૂક કહે છે કે મારે મારી માશૂકાને કહેવાની મહોબ્બતની વાત તો ઘણી લાંબી છે, પણ તેને એ બધું લાંબુંલચક સાંભળવું નાપસંદ હોવાની તેની આદત હોઈ તે મારા પ્રેમનો ઇઝહાર (એકરાર) સંક્ષિપ્તમાં જાણવા માગે છે. માશૂકા પક્ષે વાત પણ સાચી કે તેને મિથ્યા આડંબરયુક્ત શબ્દોના બદલે સારરૂપ ‘I love you’ અને કદાચ તેથીય આગળ વધુ સંક્ષિપ્તમાં ‘Ilu (ઇલુ’) જેવું કંઈક સાંભળી લેવામાં રસ છે. અહીં એક નાજુક ભાવ એ પણ સમજાય છે કે માશૂકાને પેલા પ્રેમના એકરારના શબ્દો જલ્દી સાંભળી લેવાની ઉત્સુકતા છે અને એટલે જ તો તેને પેલા પૂર્વે કહેવાતા અતિશયોક્તિપૂર્ણ શબ્દો નીરસ લાગે છે.
હવે મજાની વાત તો શેરના બીજા મિસરામાં આવે છે જે ‘ઇબારત મુખ઼્તસર’ બે શબ્દોમાં સમાયેલી છે. અહીં માની લેવું પડે કે માશૂક તેની માશૂકાની અપેક્ષા મુજબ તેના પ્રેમપત્રમાં સંક્ષિપ્ત લખાણ લખે છે, પરંતુ આની અસર પત્ર લઈ જનાર કાસદ ઉપર તો વિપરિત થાય છે. કાસદને તો અપેક્ષિત હતું કે તે માશૂકાને પત્ર પહોંચાડવા પહેલાં તેને વાંચી લે અને પત્રમાંના લાંબા લખાણને વાંચી લેવાનો લુત્ફ માણી લે; પણ પત્રમાંના ટૂંકા લખાણથી તે નિરાશ થઈ જાય છે. અહીં કાસદની વિકૃત માનસિકતા સમજાય છે. તો વળી ‘ગભરાના’નો ‘ભયભીત થવું’ કે ‘ડરી જવું’ એવો અર્થ લઈએ તો કાસદને માશૂકનો હિતેચ્છુ સમજવો પડે. કાસદને પત્રનું ટૂંકું લખાણ જોઈને ડર લાગે છે કે ટૂંકા પત્રથી માશૂકા ઉપર ધારી અસર નહિ થાય અને તેથી માશૂકનો માશૂકા પરત્વેનો પ્રેમ વધુ ગાઢ નહિ બને. આ અને આવા બીજા ગ઼ાલિબના શેર ઘણીવાર દ્વિઅર્થી કે અનેકાર્થી બનતા હોય છે, જેમાં આપણે ગ઼ાલિબનું કૌશલ્ય સમજવું રહ્યું.
(ક્રમશ🙂
* * *
ઋણસ્વીકાર:
(૧) મૂળ ગ઼ઝલ (હિંદી લિપિ) અને શબ્દાર્થ માટે શ્રી અલી સરદાર જાફરી (દીવાન-એ-ગ઼ાલિબ)નો…
(૨) http://www.youtube.com વેબસાઇટનો…
(૩) Aksharamukha : Script Converter http://aksharamukha.appspot.com/converter
(૪) સૌજન્ય : urdustuff.blogspot અને વીકીપીડિયા
(૫) Courtesy : https://rekhta.org
(૬) Courtesy – urduwallahs.wordpress.com
(૭) Courtesy – http://sukhanwar-ghalib.blogspot.in
(૮) યુ-ટ્યુબ/વીડિયોના સહયોગી શ્રી અશોક વૈષ્ણવ અને શ્રી નીતિન વ્યાસ
* * *
શ્રી વલીભાઈ મુસાનાં સંપર્કસૂત્ર:
ઈ મેઈલ – musawilliam@gmail.com ||મોબાઈલ : + 91-93279 55577 // +91 94261 84977
નેટજગતનું સરનામુઃ
William’s Tales (દ્વિભાષી-ગુજરાતી/અંગ્રેજી) || વલદાનો વાર્તાવૈભવ | | માનવધર્મ – જીવો અને જીવવા દો
વેબ ગુર્જરી 