ફિલ્મી ગીતોમાં વિવિધ વાદ્યોના પ્રદાન વિશેની શ્રેણી

પીયૂષ પંડ્યા, બીરેન કોઠારી

ક્લેરીનેટ (ઘણા લોકો ક્લેરીઓનેટ પણ કહે છે) ફૂંકવાદ્યો તરીકે જાણીતાં વાદ્યોમાંનું એક છે. ઉપરની તસવીરમાં જોઈ સ્શકાય છે તેમ તેની રચનામાં મુખ્યત્વે લગભગ દોઢથી બે ફીટ લંબાઈનો અને ૧૫ સેન્ટીમીટર વ્યાસ ધરાવતો ધાતુનો પોલો નળાકાર જોવા મળે છે. તેના બહારી છેડે એક ભુંગળ જેવી રચના હોય છે, જ્યારે નળાકારના સામેના છેડે જેના વડે વાદ્યમાં ફૂંક મારી શકાય તેવી માઉથ પીસ કહેવાતી પાતળી રચના જોડાયેલી હોય છે. માઉથપીસમાં રીડ તરીકે જાણીતી એક પાતળી પટ્ટી હોય છે, જેની મદદથી વાદ્યમાં ભરાતી હવા ચોક્કસ માત્રામાં કંપી, નળાકારની બહાર નીકળતી વખતે ખાસ સ્વર નીપજાવે છે. બહાર નીકળતી હવાને નળાકાર ઉપર નિયત અંતરે ગોઠવાયેલ ચાંપો વડે નિયંત્રીત કરી, અપેક્ષિત ધૂન વગાડવામાં આવે છે.

ક્લેરીનેટ વિવિધ આકારોમાં અને પ્રકારોમાં મળી આવે છે. જો કે તમામ પ્રકારોની મૂળ રચના તો સમાન જ હોય છે. સામાન્ય રીતે વરઘોડામાં અને સરઘસો સાથે વાગતાં બેન્ડમાં આ વાદ્ય અચૂક જોવા મળે છે. આ કારણથી તેને સાદું વાદ્ય ગણી લેવાય છે. પણ, સંગીતના જાણકારો તેને એક સંપૂર્ણ વાદ્ય તરીકે ઓળખાવે છે. ભારતીય તેમ જ પાશ્ચાત્ય શાસ્ત્રીય સંગીતના કલાકારોએ ક્લેરીનેટ પર બહુ યાદગાર રચનાઓ છેડી છે. ઉદાહરણ તરીકે મીઠાલાલ વર્મા નામેરી કલાકાર આ વાદ્ય પર પહાડી ઠૂમરી રજૂ કરી રહ્યા છે. આ ધૂન સાંભળવાથી ક્લેરીનેટના સ્વરનો પરિચય થઈ શકશે.

હિન્દી ફિલ્મી ગીતોના વાદ્યવૃંદમાં ક્લેરીનેટનો સારો એવો ઉપયોગ થયો છે. આપણે કેટલાંક ચુનંદાં ઉદાહરણો માણીએ.

૧૯૪૧ની ફિલ્મ ખજાનચીના ગીત ‘લૌટ ગયી પાપન અંધિયારી’ના વાદ્યવૃંદમાં સંગીતકાર ગુલામ હૈદરે ક્લેરીનેટનો સુપેરે ઉપયોગ કર્યો છે.

ફિલ્મ મહલ(૧૯૪૯) માટે સંગીતકાર ખેમચંદ પ્રકાશે તૈયાર કરેલાં ગીતો હિન્દી ફિલ્મી સંગીત માટે સીમા ચિહ્ન્રરૂપ બની રહ્યાં છે. અહીં  તે પૈકીનું એક ‘મુશ્કિલ હૈ બહોત મુશ્કિલ, ચાહત કા ભૂલા દેના’ સાંભળતાં ખ્યાલ આવશે કે ગાયકી સાથે ક્લેરીનેટ કાને પડતું રહે છે.

સચીનદેવ બર્મનના નિર્દેશનમાં તૈયાર થયેલાં ફિલ્મ અફસર(૧૯૫૦)નાં ગીતો આજે સાડાસાત દાયકા પછી પણ ચાહકોમાં ભારે પ્રિય બની રહ્યાં છે. તે પૈકીના એક ‘નૈના દિવાને કુછ નહીં માને’ સાથે ક્લેરીનેટની મધુર સંગત માણીએ.

ફિલ્મ આરામ(૧૯૫૧)ના સંગીતકાર હતા અનિલ બિશ્વાસ. તેમણે આ ફિલ્મના યાદગાર ગીત ‘મીલ મીલ કે બીછડ ગયે નૈન’ના વાદ્યવૃંદમાં ક્લેરીનેટનો પ્રભાવક ઉપયોગ કર્યો છે.

૧૯૫૨માં પ્રદર્શિત થયેલી ફિલ્મ બૈજુ બાવરાની સફળતામાં નૌશાદની ધૂનો પર બનેલાં ગીતોનું મોટું પ્રદાન હતું. તે પૈકીના એક ગીત ‘ઝૂલે મેં પવન કે આયી બહાર’માં ક્લેરીનેટના ધ્યાનાકર્ષક અંશો કાને પડતા રહે છે.

બહોત દિન હુએ(૧૯૫૪) નામની પ્રમાણમાં અજાણી ફિલ્મનું ગીત, ‘હીલ મીલ પૂજીયે નાગદેવતા’ માણીએ. એના વાદ્યવૃંદમાં ક્લેરીનેટના ટૂકડા આસાનીથી પારખી શકાય છે. આ ફિલ્મનું સંગીત પણ અજાણ્યા કહી શકાય સંગીતકારો શંકર શાસ્ત્રી અને બાલકૃષ્ણ કલ્લા દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું.

ફિલ્મ ઝનક ઝનક પાયલ બાજે(૧૯૫૫) ના ગીત ‘સૂનો સૂનો મોરે રસીયા’ના વાદ્યવૃંદમાં ક્લેરીનેટનો અસરકારક પ્રયોગ થયેલો માણી શકાય છે. સંગીતકાર હતા વસંત દેસાઈ.

૧૯૫૬ની ફિલ્મ ઢાકે કી મલમલનું એક ગીત ‘જાદૂગર સાંવરીયા’ ક્લેરીનેટના કર્ણપ્રિય અંશોથી મઢેલું છે. આ ફિલ્મનું સંગીત ઓ.પી.નૈયરે તૈયાર કર્યું હતું.

હવે માણીએ ફિલ્મ સચ્ચા જૂઠાનું ક્લેરીનેટપ્રધાન ગીત ‘મેરી પ્યારી બહનીયાં બનેગી દુલ્હનીયાં’. સંગીત કલ્યાણજી-આણંદજીએ તૈયાર કર્યું હતું, પ્રસ્તુત ક્લીપમાં નાયક એક વરઘોડામાં વિવિધ વાદ્યો વગાડે છે, જ્યાં 0.59 થી 1.7 દરમિયાન તે ક્લેરીનેટ છેડી રહેલો જોઈ શકાય છે.

વરઘોડાને સંલગ્ન વધુ એક ગીત માણીએ. ૧૯૭૩ના વર્ષમાં પરદા પર રજૂ થયેલી ફિલ્મ ગુલામ બેગમ બાદશાહ માટે સંગીત કલ્યાણજી-આણંદજીએ તૈયાર કર્યું હતું. તે ફિલ્મનું ગીત ‘ઘોડી પે હો કર સવાર’ ક્લેરીનેટના પ્રભાવક અંશોથી સજેલું છે.

https://www.youtube.com/watch?v=ofCjicIg_Bg

ફિલ્મ ફાઈવ રાઈફલ્સ(૧૯૭૪)માં કલ્યાણજી-આણંદજીનું સંગીતનિર્દેશન હતું. ઉક્ત ફિલ્મના ગીત ‘જબ સે સરકાર ને ‘નશાબંદી તોડ દી’માં ગાયકીની સાથે સાથે ક્લેરીનેટના સૂરો વહેતા રહે છે.

https://www.youtube.com/watch?v=nVwZzXK_buI

પ્રસ્તુત ગીત ‘મેરી કિસ્મત મેં તૂ નહીં શાયદ’માં કરુણ ભાવ ઉપજાવવા માટે ક્લેરીનેટના સૂરોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલનું સંગીત ધરાવતી ફિલ્મ પ્રેમરોગ(૧૯૮૨)નાં ગીતો આજે પણ ખાસ્સાં લોકપ્રિય છે.

https://www.youtube.com/watch?v=F9EI6cz_ff4

આજની કડીની આખરમાં ૧૯૮૩ની ફિલ્મ મવાલીનું ક્લેરીનેટના કર્ણપ્રિય અંશો ધરાવતું ગીત ‘રામા રામા રામા રામા રામા રામા’ સાંભળીએ. સંગીત નિર્દેશન બપ્પી લાહીરીનું છે.

https://www.youtube.com/watch?v=RYO2y6fVfaU

અહીં અટકીએ. હવે પછીની કડીમાં અન્ય એક ફૂંકવાદ્ય સાથે મળીશું.

નોંધ :

૧) તસવીર નેટ પરથી તેમ જ વાદનની અને ગીતોની લિન્ક્સ યુ ટ્યુબ પરથી તેનો વ્યવસાયિક ઉપયોગ નહીં થાય તેવી બાંહેધરી સહિત સાભાર લીધી છે.

૨) અહીં પસંદ કરાયેલાં ગીતોમાં રસબિંદુ માત્ર અને માત્ર ચોક્કસ વાદ્ય જ છે.

૩) અહીં મૂકાયેલાં ગીતોની પસંદગી લેખકોની પોતાની છે. આ યાદી સંપૂર્ણ હોવાનો દાવો પણ નથી કે તે માટેનો ઉપક્રમ પણ નથી. તેથી અમુક ગીત કેમ ન મૂક્યું કે ચોક્કસ ગીત રહી ગયાની નોંધ લેવાને બદલે આ શ્રેણીના હેતુવિશેષનો આનંદ માણવા ભાવકમિત્રોને અનુરોધ છે.

સંપર્ક સૂત્રો :

શ્રી પિયૂષ પંડ્યા : ઈ-મેલ: piyushmp30@yahoo.com
શ્રી બીરેન કોઠારી : ઈ-મેલ: bakothari@gmail.com